بررسی رهن شناورهای دریـایـی در دفـاتــر اسنـاد رسمـی«قسمت اول»
مریم محمودی، وکیل پایه یک دادگستری
چکیده
حمل و نقل از طریق دریایی بی‌شک طی قرون گذشتـه بخـش اعظـم مـراودات تجـاری را تشکیل داده است و به جـرأت می‌توان گفت تجارت از طریق دریا قدمتی چندین هزار ساله دارد.
بنابرایـن صنعت کشتیرانی به نوعی زیربنای تجـارت دریـایی کالا محسـوب مـی شود و نکته‌ای که با ایـن وصف جلـوه خاصـی پیـدا می‌کند، ضرورت وجـود و بقای کشتی‌های مـدرن با امکانات ویژه است. البته ساخت کشتـی و همچنیـن نجـات آن از شـرایط اضطـراری و امکان ادامه سفـر دریـایی در موقعیت‌های حساس در بسیاری از موارد جز با اخذ وام‌های کلان از مؤسسات مالی بزرگ ممکن به‌نظرنمی‌رسد.
از سوی دیگر اینگونه مؤسسات و بانک‌ها نیز برای حصول اطمینان از بازگشت وام‌های اعطا شـده به همـراه کارمـزد آن نیازمنـد داشتن وثیقه‌های قابل اطمینانی هستند که اغلب این وثیقه‌ها همان کشتـی مورد نظر یا در مواقع استثنایی بار کشتی و کرایه باربری خواهد بود که به این نوع وثیقه نهادن، رهن دریایی اطلاق می‌گردد.
هدف از این مقاله بررسـی رهـن شناورهای دریایی در دفاتر اسناد رسمی می باشد. روش تحقیق به صورت توصیفی-تحلیلی است.
رهن دریایی نیز همانند رهن مدنی در ایجاد حق وثیقه برای مرتهن نسبت به مال مرهون خلاصه می‌شود، لیکن بر مبنای مقتضیات خاص صنعت حمل و نقل و با عنایت به عـرف دریانوردی احکام متفاوتی نسبت به قواعد عام رهن مدنی در این حوزه ملاحظه می‌گردد که از جمله مهمترین آنها عدم لزوم قبض مال مرهون الزام به ثبت رسمی اسناد رهن دریایی پذیرش اعتبار رهن کرایه باربری (که ماهیتاً از مصادیق رهن دین به شمارمی رود) و همچنین امکان انعقاد رهن توسط شخصی غیر از مالک (فرمانده کشتی)می‌باشد.
کلمات کلیدی: رهن دریایی، حمل و نقل، دفاتر اسناد رسمی
-1 مقدمه
یکی از اموالی که می‌تواند موضوع عقد رهن قرار گیرد، کشتی است.
کشتی با قیمت بالای خود تضمین مناسبی برای طلبکار بـه منظـور استیفـای طلب او محسوب
می‌گردد.گرچه خطـر تلف کشتـی و همچنین حقوق ممتازی که بر آن تحمیل می شود، ممکن است از تمایل طلبکاران برای به رهن گرفتن کشتی بکاهد، ولی با بیمهکردن کشتی در مقابل حوادث و خطـرات دریایی می‌تـوان اینگونه خطرات را تحت پوشش قرار داد و بر اعتبار رهن دریایی افزود و قیمت بالای کشتی نیز می‌تواند خطر تعلق بیش از اندازه حقوق ممتاز را از بین ببرد.
همچنین، خطر توقیف کشتی و زیان‌های ناشی از آن سبب می‌شود مدیون بداندیش، بدهی خویش را سر موعد آن بپردازد.مواردی از قوانین کشورهای غربی اقتباس شده و بسیاری از مباحث مهم مربوط به رهن کشتی را مسکوت گذاشته و پاره‌ای از مواد آن نیز مبهم است.
این امر می‌تواند در عمل مشکلاتی را به وجود آورد و قضات و مجریان قانون را دچار سردرگمی و تشتت آراء نماید.
حقوقـدانان حقوق‌مدنی در تألیفات خویش به تجزیه و تحلیل مقـررات قانون دریایی در باب رهن کشتـی تمـایل چندانی نشان نداده‌اند و نویسندگان حقوق دریایی و تجارت نیز همیشه براساس کنوانسیـون‌ها و مقررات بین‌المللی به شرح و تفسیر مواد قانون مزبور پرداخته و مطالعه تحلیلی مواد قانون و مقایسه و انطباق آنها با قواعد عمومی و مبانی فقهی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
این امر مـوجب شـده است در حال حـاضر کـه حـدود نـیـم قــرن از تــاریـخ تصـویـب آن می‌گـذرد، کماکان ابهـام‌های مـوجود در قـانون مزبور باقی مانده و در برخی از طرح‌ها پیشنهادی برای اصلاح قانون مزبـور نیز بر آن افزوده شده است.
از این رو، لازم است مقررات مربوط به رهن کشتی از نظـر تحلیلی مورد مطالعه قرار گیرد تا نقاط ضعف و قـوت آن مشخـص گردد و بـا قواعـد عمومی عقد رهن مقایسه شده تا هم ابهامـات قـانون در زمینـه رهـن مرتفـع و حـدود انطباق آن با مبانی فقهی و حقوقی مشخص شود و هم در اصـلاحات قـانون مـذکور مورد استفاده قرار گیرد.
امری که برای کشوری نظیر جمهوری اسلامی ایران کـه دارای آب‌بهاء قابل کشتیرانی فراوان و کشتی‌های بسیـار زیـاد است، ضـروری به نظر می رسد.
-2تبیین مفهوم رهن دریایی
به رغم بحث‌های فراوان که در خصوص رهن شده است، اما رهن دریایی دارای تازگی هایی است که بدون درک صحیح مبانی اولیه و مفهوم دقیق آن نمی‌توان به ماهیت آن دست یافت، بنابراین یکی از اهداف مدنظر در این پژوهش تبیین مفهوم دقیق رهن دریایی است.
-3 مفهوم رهن دریایی
رهن واژه‌ای عربی و از نظر لغوی مصدر یا اسم است.
اگر در حالت اسم به کار برده شود بـه معنـای گرو یا اسم شیء مرهون خواهد بود (ابن منظور، /1408 13 :ق ؛) و اگر به صورت مصـدر بـه کـار رود به معنای ثبات و دوام خواهد بود (ابراهیم انیس، 1412 : ق378)
در لغت عربی به چیزی گفتـه می‌شـود که به جای چیز دیـگـری که از کسـی گرفتـه شـده، نـزد صـاحـب آن
مـی‌شـود.
در واژه‌نامه‌های فارسی در برابر واژه رهـن این معانی آمـده اسـت: « گـرو گذاشـتن، گـرو و آنچـه که نزد شخصی بگذارند و به قدر ارزش آن پول قرض کنند.
-4 رهن دریایی
هرچند مفهوم رهن در حقوق تمامی کشورها مفهومی شناخته شـده است، اما، در حیطه امور دریایی و کشتیرانی، مفهومی متمایز پیدا کرده است.
با توجه به این نکته که موضوع رهن، یک کشتی یا کالای حمل شده است که در دریا رفت وآمد می‌کند و خطرهای بسیـاری را پیـش رو دارد، صـورتی منحصر به فرد از رهن به شمار می‌آید.
طبق بند 10 ماده 2 قانون تجارت، کشـتـی‌سـازی و خـریـد و فـروش کشتـی و معـامـلات راجـع بـه آن جـزء اعمـال تـجـاری محـسـوب می‌شود.
بنابراین، عقـد رهن دریایی از جمله عقـود تجـاری تلقـی می‌گردد و به‌عنوان یک وسیله قانونی برای کسب وام و اعتبـار، همـواره مورد توجه قانونگذاران کشورهای مختلف بوده است.
