تحقیقی تفصیلی درباره بمباران راکتور هسته‌ای تموز عراق در سال ۱۹۸۱: عملیات اُپرا و نقش طرف‌های دخیل
نجاح محمد علی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه
در هفتم ژوئن ۱۹۸۱، رژیم صهیونیستی حمله هوایی غافلگیرانه‌ای به راکتور هسته‌ای «تموز ۱» عراق، که همچنین با نام «اوزیراک» شناخته می‌شود، در منطقه تویثه در ۱۷ کیلومتری جنوب شرقی بغداد انجام داد. این عملیات با عنوان «اُپرا» شناخته می‌شود و اولین حمله در نوع خود برای هدف قرار دادن یک تأسیسات هسته‌ای به‌شمار می‌رود که واکنش‌های گسترده بین‌المللی را به‌دنبال داشت. این حمله به نابودی کامل راکتور، کشته شدن ۱۰ سرباز عراقی و یک غیرنظامی فرانسوی منجر شد. این تحقیق با هدف بررسی جزئیات عملیات، نقش هواپیماهای آواکس، مشارکت کشورهای عربی نظیر عربستان و اردن، همچنین نقش فرانسه و منابع اطلاعاتی آمریکا و فرانسه تهیه شده است.
پیش‌زمینه پروژه هسته‌ای عراق
برنامه هسته‌ای عراق از دهه ۱۹۵۰ با بهره‌گیری از برنامه «اتم برای صلح» آمریکا آغاز شد که حمایت فنی به کشورهای متحد خود ارائه می‌داد. در سال ۱۹۷۵، عراق با فرانسه قراردادی برای ساخت دو راکتور در تویثه امضا کرد: «تموز ۱» با ظرفیت ۴۰ مگاوات و «تموز ۲» با ظرفیت ۶۰۰ کیلووات برای آموزش. این راکتورها با اهداف تحقیقاتی و صلح‌آمیز طراحی شده بودند، اما رژیم صهیونیستی آن‌ها را تهدیدی بالقوه تلقی می‌کرد، خصوصاً در بستر جنگ عراق و ایران (۱۹۸۰-۱۹۸۸) و اظهارات ظاهرى ضدصهیونیستی صدام حسین.
طبق توافق با فرانسه، قرار بود ۷۲ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده با غنای ۹۳٪ به‌صورت تدریجی به عراق تحویل داده شود تا از استفاده تسلیحاتی آن جلوگیری شود. با این حال، این مقدار اورانیوم موجب نگرانی رژیم صهیونیستی شد که خود دارای برنامه هسته‌ای پیشرفته‌ای (راکتور دیمونا) بود و هرگونه جاه‌طلبی هسته‌ای عربی را تهدیدی وجودی می‌دید.
برنامه‌ریزی برای عملیات اُپرا
رژیم صهیونیستی از میانه دهه ۱۹۷۰ نظارت بر پروژه هسته‌ای عراق را آغاز کرد و از منابع مختلف اطلاعاتی بهره برد، از جمله:
۱. سازمان سیا (CIA): تصاویر ماهواره‌ای و اطلاعات دقیقی از محل راکتور تهیه کرد که برای تعیین اهداف حیاتی بود.
۲. دانشمندان فرانسوی: برخی از مهندسان فرانسوی که در پروژه راکتور حضور داشتند، اطلاعات حساسی را در اختیار رژیم صهیونیستی قرار دادند؛ از جمله طراحی داخلی راکتور.
۳. موساد: عملیات‌های مخفی‌ای برای مختل کردن پروژه انجام داد، از جمله انفجار قطعات راکتور در بندری در فرانسه در سال ۱۹۷۹ و ترور دکتر یحیی المشد، دانشمند مصری و رئیس پروژه، در پاریس در ۱۹۸۰.
نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی، مناخم بگین، تصمیم گرفت پیش از «داغ» شدن راکتور (بارگذاری سوخت)، حمله را انجام دهد تا از فاجعه‌ای پرتویی جلوگیری شود. آن‌ها این حمله را «دفاع از خود» توجیه کردند، مدعی بودند راکتور برای تولید پلوتونیوم جهت سلاح هسته‌ای آماده می‌شد.
اجرای عملیات
در ۷ ژوئن ۱۹۸۱، ۸ فروند جنگنده F-16 و ۶ فروند F-15 از پایگاه‌های رژیم صهیونیستی برخاستند و از مسیری پیچیده برای دور زدن رادارها به سمت عراق حرکت کردند. عملیات حدود ۳ ساعت به طول انجامید و شامل موارد زیر بود:
- مسیر: پرواز در ارتفاع پایین (حدود ۳۰۰ فوت) از فضای اردن و عربستان برای جلوگیری از شناسایی. خلبانان سیگنال‌های جعلی ارسال کردند تا به‌نظر برسد هواپیماهای اردنی هستند.
- بمباران: در ساعت ۱۸:۳۰، جنگنده‌ها ۱۶ بمب را بر روی راکتور انداختند؛ ابتدا بمبی ۹۰۰ کیلوگرمی و سپس بمب‌های دیگر ظرف ۵۰ ثانیه، که منجر به نابودی کامل تموز ۱ شد. تموز ۲ به دلیل کوچکی هدف قرار نگرفت.
- نتایج: راکتور نابود شد، اما به دلیل عدم بارگذاری سوخت، آلودگی پرتویی رخ نداد. ۱۰ سرباز عراقی و یک مهندس فرانسوی کشته شدند.
نقش احتمالی هواپیماهای آواکس
اگرچه منابع رسمی از نقش مستقیم هواپیماهای آواکس (سامانه هشدار و کنترل هوایی) در عملیات اپرا یاد نمی‌کنند، برخی گزارش‌ها به استفاده رژیم صهیونیستی از سامانه‌های پیشرفته نظارتی اشاره دارند، با کمک آمریکا. آواکس‌ها، نظیر Boeing E-3 Sentry، در آن زمان در اختیار آمریکا و عربستان بودند و می‌توانستند نقش غیرمستقیمی در موارد زیر ایفا کنند:
- پایش آسمان: ارائه داده‌هایی درباره حرکت هواپیماهای عراقی یا سامانه‌های پدافند.
- هماهنگی عملیاتی: کمک به ارتباط بین خلبان‌ها در جریان عملیات.
مدارکی مبنی بر استفاده مستقیم آواکس توسط رژیم صهیونیستی وجود دارد.
نقش کشورهای عربی: عربستان و اردن
- عربستان: هواپیماهای مهاجم از آسمان عربستان عبور کردند، که موجب خشم مقام‌های سعودی شد. طبق اسناد آمریکایی، یکی از مقامات سعودی این اقدام را «توهین‌آمیز» و «شرم‌آور» توصیف کرده است. با این حال، هیچ واکنشی از پدافند عربستان ثبت نشد. برخی گمانه‌زنی‌ها حاکی از رضایت ضمنی عربستان است، اما هیچ سند قطعی برای آن وجود ندارد.
- اردن: جنگنده‌ها از آسمان اردن نیز عبور کردند و با استفاده از سیگنال‌های جعلی شناسایی نشدند. اردن هیچ محکومیت رسمی قابل‌توجهی اعلام نکرد، که باعث گمانه‌زنی‌هایی درباره موضع آن شد، و مدرکی دال بر همکاری وجود دارد.
نقش فرانسه
فرانسه شریکی اصلی در پروژه هسته‌ای عراق بود اما نقش آن با ابهامات همراه بود:
- حمایت فنی: فرانسه راکتورها، دانش فنی و کارشناسان را تأمین کرد. طراحی راکتور توسط ایو ژرار به گونه‌ای بود که استفاده تسلیحاتی نداشته باشد و از سوخت «کارامل» با غنای ۱۸٪ استفاده شد.
- همکاری با رژیم صهیونیستی: برخی منابع ادعا دارند برخی دانشمندان فرانسوی اطلاعات طراحی راکتور را به رژیم صهیونیستی منتقل کرده‌اند. همچنین شرطی در قرارداد عراق با فرانسه وجود داشت که نظارت فنی فرانسوی برای ۱۰ سال الزامی می‌کرد.
- واکنش: پس از حمله، کارشناسان فرانسوی عراق را ترک کردند ولی بعدها برای تعمیر آسیب‌های ناشی از حمله هوایی در سال ۱۹۸۰ بازگشتند. فرانسه محکومیت قاطعانه‌ای علیه رژیم صهیونیستی صادر نکرد.
منابع آمریکایی و فرانسوی
- منابع آمریکایی: اسناد منتشرشده نشان می‌دهد که واشنگتن نسبت به برنامه هسته‌ای عراق نگران بود، اما رسماً از حمله حمایت نکرد. طبق گزارشی محرمانه از وزارت خارجه آمریکا در ۱۹۸۱، این حمله «ضربه موقتی» به برنامه عراق زد ولی صدام را به تلاش پنهانی بیشتر ترغیب کرد. آرشیو امنیت ملی نشان می‌دهد آمریکا خواهان توضیحات رژیم صهیونیستی درباره اطلاعاتشان شد، اما پاسخ‌ها «مبهم» بودند.
- منابع فرانسوی: فرانسه تأکید داشت که راکتور برای اهداف صلح‌آمیز طراحی شده بود. ریچارد ویلسون، استاد فیزیک دانشگاه هاروارد که در ۱۹۸۲ راکتور را بازدید کرد، تأیید کرد که طراحی آن برای تولید سلاح مناسب نبود. با این حال، فرانسه احتمال نشت اطلاعات از سوی دانشمندان خود را رد نکرد.
پیامدها و نتایج
- برای عراق: حمله موجب شد صدام حسین برنامه مخفیانه‌ای به نام «PC3» راه‌اندازی کند با مشارکت ۵۰۰۰ متخصص برای ساخت سلاح هسته‌ای، اما به‌دلیل تحریم‌ها موفقیتی حاصل نشد.
- برای رژیم صهیونیستی: این عملیات پایه‌گذار دکترین بگین شد: جلوگیری از دست‌یابی هر دشمن منطقه‌ای به سلاح هسته‌ای.
- در سطح بین‌المللی: سازمان ملل این عملیات را «تجاوزکارانه» خواند و برخی روزنامه‌های آمریکایی مانند تایمز آن را «تروریسم دولتی» توصیف کردند. اما هیچ تحریم قابل‌توجهی علیه رژیم صهیونیستی اعمال نشد.
در پایان
عملیات اُپرا نمونه‌ای از حمله‌ای نظامی دقیق بود که بر اطلاعات حساس آمریکایی و فرانسوی و عبور از حریم هوایی کشورهای عربی استوار بود. اگرچه نقش مستقیم آواکس اثبات نشده، پشتیبانی غیرمستقیم آمریکا و فرانسه نقش مهمی ایفا کرد. عربستان و اردن نیز در این ماجرا نقشی منفعلانه داشتند، خواه به‌دلیل ضعف فنی یا تصمیمات سیاسی. بحث درباره نیت واقعی عراق و توجیهات رژیم صهیونیستی همچنان ادامه دارد، اما این عملیات آشکارا نمایانگر توازن قوا و اهمیت اتحادهای بین‌المللی در خاورمیانه بود.
