بررسی مـسئـولیـت کارفرما و کارگر درحقوق ایران و انـگلیس (قسمت دوم)

محرم عبدی پور، حقوقدان:

تاریخچه

سیر تاریخ تحول مسئولیت ناشی از زیان وارده به وسیله شخص یا اشیاء و افراد در اختیار وی به دیگری را می توان به سه مرحله تقسیم نمود.

1- مرحله وظیفه دانستن جبران خسارت زیان دیده تا مشمول خشم خدایان نشود. هنگامی که شخص یا اشیایی که در اختیار اوست به دیگری زیانی رسانده است پرداخت دیه وظیفه است. در این مرحله دیه ای که برای ممانعت از کینه توزی و انتقام پرداخت می شد جای خود را به ترمیم خسارت داد. بدین طریق دریافت مبلغی نقدینه که کیفر جرم بود از نظر تاریخی آغاز ظهور مسئولیت شد.

2- مـرحلـه اخلاقـی که در آن، حقـوق متحـد می شـود و این اتحـاد صفت بـارز این مرحله است. بـه این معنـا که اگر جرمـی پیش آید وظیفـه اخلاقی مجرم، ترمیـم خسارت نـاشی از این جرم است. در این مرحله قاعده حقوقی این است: «به دیگران زبان مرسان» از آن گذشته وظیفه ایفای تعهد است ارادی و آزادانه مبتنـی بر کیفیت ذاتی و اخلاقی که آن تعهد را برای فردی صدیق و درست کردار الزامی می کند.

بدین طریق مسئـولیت از عملـی ارادی ناشی می شود که این عمل می تواند به صورت تجاوز یا توافق باشد به عبـارت دیگر منشاء طبیعی، مسئولیت بدون تقصیر شبـه جرم مسئـولیت ناشی از حسن نیت که منتهی به ملائت بلا سبب شود شبه عقد است که مقتضیات حسن نیت در اعمـال ارادی راهنمـا و مفهوم اصلـی شمـرده می شود.

تا سال 1946 میلادی (1325 شمسی) نظریه مسئولیت شخصی در انگلیس و تا سال 1957 میلادی (1336 شمسی) در آمریکا حاکم بود که بر اساس آن « آن که زبان از او می رسد هم او نیز مسئول است » بر این مبنا روش پرداخت خسارت بوسیله مستخدم و از دارایی شخصی او که ظاهران پـدیـدآورنـده اصلـی خسارت اسـت، انجـام می گـرفت.

این راه حل از این اندیشه ریشه می گرفت که چون همه کارهای شخص حقوقی با کارفرما به دست شخص حقیقـی (کارگر یا کارمنـد) تحقق پیـدا می کند، پس او بایـد درتصمیم هایـی که می گیرد و کارهایی که می کند دقت کامل را مبذول دارد و احتیاط های لازم را به عمل آورد تا از وارد شدن زیان جلوگیری شود.

3- کم کم این نظریه جای خود را به نظریه مسئولیت مشروط مستخدم داد. به این صـورت که زیان هایی که از سوی کارگاه یا سازمان یا نهـادی بـه شخـص حقیقـی یا حقوقـی وارد می آید کارفرمـا یا سـازمان یا نهاد، مسئـول جبران آن زیان هاست و خسـارت از دارایی کارفرما پرداخت می شود و نه از مال مستخدم؛ زیرا مستخدم به نام و برای کارفرما یا نهاد تصمیم می گیرد و کار می کند.

این زیان ها قابل تجزیه یا جدا کردنی است؛ یعنی در مورد زیان هایی که به کار محوله از سـوی کارفرمـا پیوند نداشته بـاشد خود مستخدم (کارمند یا کارگر) مسئول است نه کارفرما یا نهاد دیگر. همچنین اگر زیان های وارد شده در حین خدمت در نتیجه عمد یا بی احتیاطی مستخدم باشد در این فرض نیز مستخدم مسئول است و به تدریج نظریه تقصیر و نظریه خطر (بدون تقصیر) بروز نمود کـه در بخش هـای بعـد در خصـوص مبانـی نظریه های بوجود آمده در سیر تاریخی به نحو اجمال بحث خواهد شد.

شـرایط عمومی تحقـق مسئولیـت مدنـی کـارفرمـا

در این زمینه اختلافی میان آنچه به عنوان شرایط تحقق مسئولیت مدنی در سایر موارد و در این مورد خاص وجود ندارد در نتیجه هر سه عامل زیر برای تحقق مسئولیت مدنی کارفرما لازم است.

1- ضرر: هرجا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخص لطمه ای وارد آید می گویند ضرری به بار آمده است. قوانین و نویسندگان حقوقی زیان هایی را که برای جبران آن مسئولیت مدنی ایجاد می شود به سه گروه متمایز تقسیم کرده اند:

(1) مادی (2) معنوی (3) بدنی

مقصود از ضرر مادی، زیانی است که در نتیجه از بین رفتن اعیان اموال (مانند سوختن خانـه و کشتن حیوان) یا کاهش ارزش اموال مانند احداث کارخـانه ای که از بهای املاک مجـاور بکاهد و مالکیت معنوی (مانند صدمه رساندن به شهرت و نام تجاری و علامت صنعتی) یا از بین رفتن منفعت و حق مشـروع اشخـاص به آنـان می رسد. در رابطه با مسئولیت مدنی در ارتباط با خسارات معنوی نیز باید بیان داشت که علی رغم اشاره به این مفهوم در ق.م.م. هنوز شبهاتی در گستره این مفهوم وجود دارد.

بموجب ماده 1 لایحه خسارات معنوی اشخاص نیز قابل جبران بوسیله عـوامل مـادی است و بموجب مـاده 2 لایحـه زیـان معنـوی ایست کـه موجب جریحه دار کردن احسـاسات زیـان دیده یا وارث قانونـی او می شود. تا مادامی که این تعریف احساسات معنوی و خود مفهوم آن در محاکم مطرح نشده و حدود و مشخصات آنها تعیین نشده مشکل است گفته شود تـا چه حد قانـون جدید درهـای تـازه را می گشاید.

ضـرر دیگـری نیـز در ایـن زمینه در کتـب حقوقدانان مشاهده می شود و آن ضرر مختلط است. ضرر مختلط بدین معناست که خساراتی که از ناحیه کارگر به دیگری وارد می شود علاوه بر اینکه موجب اضرار مادی به او می شود اضرار معنوی را نیز در پی دارد. در رابطه با مسئولیت در ضرر مختلط، به دلیل اینکه اصل، ترمیم خسارت مادی است، خسارت مختلط مسئولیت خاص و ویژه ی منحصر به فـردی ندارد اشاره بـه این نکته ضـروری است که تنها ضـرری در این رابطه قابل جبـران است کـه در دیـد عـرف جامعـه نـامتعـارف جلـوه می نماید.