ایران و اتحادیه اروپا درباره فعال‌سازی سازوکار ماشه گفت‌وگو کردند: تلاشی دیپلماتیک برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل
نجاح محمدعلی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه:
وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که وزیر امور خارجه، عباس عراقچی، با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، درباره فعال‌سازی سازوکار ماشه گفت‌وگو کرده است. در این اعلامیه تأکید شد که ایران این اقدام را نقض آشکار توافق هسته‌ای و بی‌اعتنایی به تعهدات اروپایی می‌داند و هشدار داده که هر گونه تلاش برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل با پاسخ قاطع مواجه خواهد شد و این اقدام می‌تواند فرصت‌های دیپلماسی و همکاری میان ایران و اتحادیه اروپا را تضعیف کند و پیامدهای جدی برای ثبات و امنیت منطقه‌ای داشته باشد.
۱. سازوکار ماشه (Snapback) چیست؟
سازوکار ماشه، که به طور رسمی «سازوکار حل‌وفصل اختلافات» نامیده می‌شود، یکی از بندهای کلیدی توافق هسته‌ای ایران (برجام) است که در سال ۲۰۱۵ میان ایران و گروه ۱+۵ (ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) امضا شد. این سازوکار به هر یک از طرف‌های توافق اجازه می‌دهد در صورتی که معتقد باشند ایران تعهدات هسته‌ای خود را نقض کرده است، شکایت رسمی ارائه کنند.
این روند، مسیر قانونی مشخصی را فعال می‌کند که در نهایت منجر به بازگشت خودکار تحریم‌های سازمان ملل که پیش از برجام علیه ایران اعمال شده بود، می‌گردد، بدون نیاز به رأی‌گیری جدید در شورای امنیت.
مراحل عملکرد سازوکار ماشه:
• گام نخست: یکی از طرف‌ها شکایتی رسمی به شورای امنیت ارائه می‌دهد که در آن ادعا می‌شود ایران تعهدات هسته‌ای خود را نقض کرده است.
• دوره مذاکره: ۳۰ روز فرصت برای حل دیپلماتیک اختلاف در نظر گرفته می‌شود.
• بازگشت تحریم‌ها: در صورتی که هیچ راه‌حلی حاصل نشود، کشور شاکی می‌تواند مانع ادامه تعلیق تحریم‌ها شود و این امر به بازگشت خودکار تحریم‌ها منجر خواهد شد.
قطعنامه‌های مشمول: شامل قطعنامه‌های قبلی شورای امنیت (1696، 1737، 1747، 1803، 1835، 1929) است که شامل مسدودسازی دارایی‌ها، ممنوعیت تسلیحاتی و تعلیق فعالیت‌های هسته‌ای حساس می‌شود.
چه کسانی حق فعال‌سازی دارند؟
هر یک از طرف‌های توافق (به جز ایالات متحده پس از خروج از برجام در سال ۲۰۱۸) و همچنین اتحادیه اروپا به‌عنوان هماهنگ‌کننده، می‌توانند سازوکار ماشه را فعال کنند. سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) حق قانونی دارند که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت این اقدام را انجام دهند.
۲. زمینه فعال‌سازی سازوکار ماشه (اوت/سپتامبر ۲۰۲۵)
در ۲۸ اوت ۲۰۲۵، سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) اعلام کردند که قصد دارند سازوکار ماشه را فعال کنند و ایران را به عدم پایبندی به تعهدات هسته‌ای متهم نمودند. این اقدام در پی مجموعه‌ای از تحولات و تشدید تنش‌ها صورت گرفت:
• پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران: ادامه غنی‌سازی اورانیوم در سطوح بالا نگرانی غرب را افزایش داده است.
• حملات رژیم صهیونیستی: تأسیسات هسته‌ای ایران در ژوئن ۲۰۲۵ هدف حملات قرار گرفت، امری که بر شدت تنش‌ها افزود.
• تهدیدهای ایران: در واکنش به فشارها، ایران تهدید کرد از معاهده NPT خارج شده و همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را محدود خواهد کرد.
• پایان مهلت توافق: برجام در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ پایان می‌یابد و این امر باعث شد طرف‌ها پیش از این تاریخ روند فعال‌سازی سازوکار ماشه را تسریع کنند.
انتظار می‌رود فرآیند فعال‌سازی ۳۰ روز طول بکشد، تا پایان سپتامبر ۲۰۲۵، پیش از آنکه روسیه ریاست شورای امنیت را در اکتبر بر عهده گیرد، امری که می‌تواند با حمایت روسیه از ایران، شرایط را پیچیده‌تر نماید.
۳. جزئیات دیدار عباس عراقچی و کایا کالاس
وزارت امور خارجه ایران اعلام کرد که عباس عراقچی روز پنجشنبه با کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، دیدار و درباره فعال‌سازی سازوکار ماشه گفت‌وگو کرده است. محورهای اصلی این دیدار عبارت بودند از:
• موضع ایران: ایران از اروپا خواست تا نقش سازنده‌ای برای خنثی‌سازی فشارهای غرب ایفا کند. عراقچی هشدار داد که فعال‌سازی ماشه می‌تواند نقش اروپا در پرونده هسته‌ای را از بین ببرد و در نهایت به فروپاشی کامل برجام منجر شود.
• موضع اتحادیه اروپا: کالاس اعلام کرد که فعال‌سازی سازوکار ماشه به معنای پایان تلاش‌های دیپلماتیک نیست و دوره ۳۰ روزه فرصت مناسبی برای رسیدن به راه‌حل دیپلماتیک است. او از ایران خواست به تعهدات هسته‌ای بازگردد و همکاری خود با آژانس را افزایش دهد.
• ادامه مشورت‌ها: دو طرف توافق کردند که مذاکرات را در روزها و هفته‌های آینده ادامه دهند تا راه‌حلی دیپلماتیک برای جلوگیری از بازگشت تحریم‌ها پیدا شود.
۴. پیامدهای فعال‌سازی سازوکار ماشه
برای ایران:
• اقتصادی: بازگشت تحریم‌های سازمان ملل تأثیر شدید بر اقتصاد ایران خواهد داشت، به‌ویژه در بخش نفت، بانک‌ها و تجارت بین‌المللی. این امر ممکن است بحران‌های اقتصادی داخلی را تشدید کند.
• سیاسی: فعال‌سازی ماشه می‌تواند موقعیت گروه‌های تندرو در ایران را تقویت کند، گروه‌هایی که برنامه هسته‌ای را نماد غرور ملی می‌دانند و ممکن است باعث تشدید فعالیت‌های هسته‌ای یا خروج ایران از NPT شود.
• دیپلماتیک: ایران این اقدام اروپا را خیانت به روح برجام می‌داند و ممکن است همکاری با آژانس را محدود و روابط خود با روسیه و چین را تقویت کند.
برای اروپا:
• کاهش نفوذ: فعال‌سازی ماشه ممکن است جایگاه اروپا در مذاکرات آتی را تضعیف کند، زیرا ایران ممکن است بیش از پیش به روسیه و چین تکیه کند.
• فشار داخلی: اروپا در تلاش است میان اعمال فشار بر ایران و حفظ کانال‌های دیپلماتیک تعادل ایجاد کند، اما تحت فشار آمریکا و رژیم صهیونیستی قرار دارد.
برای نظام بین‌الملل:
• افزایش تنش: فعال‌سازی ماشه می‌تواند به فروپاشی برجام منجر شود و خطر تشدید درگیری‌های نظامی، به ویژه پس از حمله اخیر رژیم صهیونیستی به ایران، را افزایش دهد.
۵. «آتش به اختیار» یا پاسخ اختیاری
امکان دارد ایران یا نیروهای غیررسمی نزدیک به آن، واکنشی مستقل و خودمختار نشان دهند، به ویژه در برابر تهدیدات مستقیم یا اقدامات یک‌جانبه مانند فعال‌سازی ماشه. این اقدامات معمولاً غیرقابل پیش‌بینی و نامنظم هستند، اما به وضوح پیام هشداری به سیاست اروپایی می‌دهند و حتی ممکن است شامل عملیات نامحدود در خاک اروپا و بریتانیا شوند. تحلیل‌ها نشان می‌دهند که چنین مکانیسمی می‌تواند پاسخی به فشارهای اروپایی، به‌ویژه در کنار حمایت روسیه و چین از ایران، باشد.
موضع روسیه و چین: مسکو هشدار داد اقدام اروپا می‌تواند قمار خطرناکی باشد که پیامدهای غیرقابل جبران دارد. چین نیز اعلام کرده که آماده حمایت سیاسی و اقتصادی از ایران برای مقابله با تحریم‌ها است.
۶. تحلیل وضعیت کنونی
• ایران: با هدف خرید زمان در مذاکرات با اتحادیه اروپا تلاش می‌کند و تأکید دارد زیر فشار مذاکره نخواهد کرد. اظهارات عراقچی بازتاب استراتژی ایران برای انتقال مسئولیت به اروپا جهت حفظ برجام است.
• اتحادیه اروپا: از سازوکار ماشه به‌عنوان اهرم فشار دیپلماتیک استفاده می‌کند، در حالی که دریچه مذاکره را باز نگه داشته است. اظهارات کایا کالاس نشان‌دهنده تمایل اروپا برای جلوگیری از تشدید کامل بحران است.
• چالش‌ها: محدودیت زمانی ۳۰ روزه و تنش‌های منطقه‌ای، از جمله اختلاف با رژیم صهیونیستی، رسیدن به راه‌حل دیپلماتیک را دشوار می‌سازد.
۷. گزینه‌های آینده
• راه‌حل دیپلماتیک: در صورت موفقیت مذاکرات، ایران ممکن است با کاهش فعالیت‌های هسته‌ای یا افزایش همکاری با آژانس از بازگشت تحریم‌ها جلوگیری کند.
• تشدید بحران: در صورت شکست مذاکرات، تحریم‌ها بازخواهد گشت و ایران ممکن است برنامه هسته‌ای خود را تسریع کند یا از NPT خارج شود.
• نقش روسیه و چین: ایران می‌تواند بر حمایت این دو کشور برای خنثی‌سازی فشارها تکیه کند، چه از طریق وتوی احتمالی در شورای امنیت و چه با کمک اقتصادی و سیاسی.
۸. جمع‌بندی
دیدار عباس عراقچی و کایا کالاس تلاشی برای حفظ مسیر دیپلماتیک در شرایط تشدید تنش‌ها است. سازوکار ماشه ابزار فشار قوی برای اروپا محسوب می‌شود، اما خطر فروپاشی برجام و افزایش بحران‌های منطقه‌ای را نیز در پی دارد. ایران بر مقاومت در برابر فشارها پافشاری می‌کند و اتحادیه اروپا در تلاش است میان اعمال فشار و ادامه مذاکرات تعادل برقرار کند. هفته‌های آینده تعیین‌کننده خواهد بود که آیا دیپلماسی می‌تواند مانع بازگشت تحریم‌ها شود یا ایران با اعمال فشار به مسیر تشدید بحران خواهد رفت.
