چرا روسیه را از مذاکرات هسته‌ای ایران حذف کردند؟!
نجاح محمد علی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه
تحولات ژئوپلیتیکی و رقابت‌های جهانی به سرعت در حال گسترش است؛ مسائلی که پرونده هسته‌ای ایران را به نقطه اتکایی در استراتژی‌های جهانی تبدیل کرده‌اند. در جهانی که ایالات متحده خواهان یک‌قطبی‌سازی آن است، روسیه به عنوان بازیگری کلیدی در تنش‌های میان ایران و آمریکا، به ویژه در زمینه برنامه هسته‌ای ایران، ظاهر شده است. بنابراین، حضور روسیه در مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا امری منطقی و ضروری به‌نظر می‌رسد.
این مشارکت صرفاً یک حضور حاشیه‌ای نیست، بلکه پشتوانه‌ای استراتژیک محسوب می‌شود که در صورت بهره‌برداری صحیح، می‌تواند به‌طور مستقیم به سود ایران تمام شود. نگاهی منطقی و دقیق به جایگاه روسیه در این پرونده نشان می‌دهد که حضور مسکو در میز مذاکرات، نه نمادین، بلکه بازتاب‌دهنده توازنی واقعی به نفع ایران در سطوح سیاسی، اقتصادی و امنیتی است.
از آغازهای هسته‌ای تا نقش محوری: تاریخچه نقش روسیه در برنامه هسته‌ای ایران
از دهه ۹۰ میلادی و پیش از آن‌که پرونده هسته‌ای ایران وارد مذاکرات بین‌المللی شود، روسیه شریک اصلی ایران در توسعه زیرساخت‌های هسته‌ای‌اش بود. ساخت نیروگاه بوشهر، پیش از آن‌که صرفاً همکاری فنی باشد، تجسم دیدگاهی مشترک نسبت به آینده‌ای مستقل در حوزه انرژی برای ایران بود؛ آینده‌ای در جهانی که غرب باج‌خواهی هسته‌ای را تحمیل می‌کند. این سابقه همکاری گسترده، مسکو را به شریکی قابل اعتماد برای تهران تبدیل کرده که توانسته نقش فعالی در تعدیل مواضع غربی و افشای استانداردهای دوگانه ایفا کند.
از «سه‌گانه اروپایی» تا «۵+۱»: چگونه روسیه به قلب مذاکرات راه یافت؟
در ابتدا، مذاکرات هسته‌ای تنها میان ایران و سه کشور اروپایی (بریتانیا، فرانسه، آلمان) موسوم به «سه‌گانه اروپایی» جریان داشت. هدف اعلام‌شده آن زمان، تضمین صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران بود، اما در پس پرده، تلاشی جدی برای متوقف ساختن پیشرفت علمی و فنی ایران دنبال می‌شد. پس از ناکامی اروپایی‌ها در گرفتن امتیازات یک‌طرفه، ساختار مذاکرات گسترش یافت و کشورهای روسیه، چین و آمریکا نیز وارد شدند. این ساختار به نام «۵+۱» شناخته شد.
در این مرحله، روسیه با تمام ظرفیت خود وارد شد، نه به‌عنوان ناظر، بلکه به‌عنوان بازیگری تأثیرگذار در جزئی‌ترین مسائل فنی و سیاسی برنامه هسته‌ای ایران. نقش برجسته مسکو در دستیابی به توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ (برجام) نیز آشکار بود؛ روسیه با اعمال فشار هوشمندانه بر اروپا و آمریکا، آن‌ها را به ارائه تضمین‌هایی به ایران واداشت و در دستیابی به توافقی نسبتاً متوازن سهیم بود، هرچند نواقصی مانند مکانیزم ماشه یا عدم تضمین برای عدم خروج از توافق در آن باقی ماند.
روسیه و تنظیم توازن ژئوپلیتیکی: حفاظت از منافع ایران در محیطی خصمانه
تنش میان ایران و آمریکا به روشنی شناخته شده است و صرفاً به موضوع هسته‌ای محدود نمی‌شود. در چنین شرایطی، روسیه با داشتن روابط خوب با هر دو طرف – هرچند به ایران نزدیک‌تر – می‌تواند نقش «میانجی دوست» را ایفا کند، نه میانجی بی‌طرف. برخلاف غرب که هدفش مهار ایران است، روسیه در پی ثبات منطقه‌ای است که همسو با منافع خود و متحدانش، به‌ویژه ایران، باشد.
حضور روسیه در مذاکرات، مانع از اعمال شروط یک‌جانبه آمریکا می‌شود و فضای مانور را برای ایران افزایش می‌دهد، خصوصاً در مراحل حساس مذاکرات. مسکو می‌تواند مواضع غرب را مهار کرده و پیشنهادهای جایگزینی برای تثبیت حقوق حاکمیتی ایران ارائه دهد.
تضمین امنیت منطقه‌ای و جهانی از منظر مشترک ایران و روسیه
اتهام تلاش ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای، سال‌هاست که بدون سند حقوقی یا فنی تکرار می‌شود. در برابر این تبلیغات هدفمند غرب، روسیه نقش فنی مهمی ایفا می‌کند: از ارائه راه‌حل‌های عملی برای غنی‌سازی در خاک ایران، تا همکاری در مدیریت چرخه سوخت هسته‌ای به‌گونه‌ای که ماهیت صلح‌آمیز برنامه ایران را تضمین کند.
این نقش روسیه، پرونده هسته‌ای ایران را از عرصه منازعه سیاسی به حوزه فنی و منطقی منتقل می‌کند؛ امری که جایگاه ایران را در جامعه بین‌المللی تقویت کرده و تعهد آن به قوانین بین‌المللی را نشان می‌دهد، در حالی‌که در برابر تهدیدها و تحریم‌ها نیز ایستادگی می‌کند.
شراکت اقتصادی عمیق: عبور مشترک ایران و روسیه از تحریم‌ها
روابط اقتصادی تهران و مسکو فراتر از تجارت ساده است و به نوعی اتحاد راهبردی در برابر تحریم‌های غربی تبدیل شده است. با وجود تحریم‌های دوجانبه، دو کشور با تقویت همکاری‌های اقتصادی، در حال ساخت زیرساخت‌هایی مستقل هستند، به‌ویژه در حوزه انرژی هسته‌ای غیرنظامی.
در سال ۲۰۲۳، بدهی ایران به روسیه نیم میلیارد دلار کاهش یافت و این امر راه را برای آغاز پروژه‌هایی چون نیروگاه هسته‌ای سیریک در استان هرمزگان هموار ساخت. چنین پروژه‌هایی را نمی‌توان از مذاکرات هسته‌ای جدا دانست؛ زیرا حضور روسیه تضمین می‌کند که این نوع همکاری‌ها دور از فشارهای غرب ادامه یابد و مسیر خودکفایی ایران در انرژی و فناوری حفظ شود.
مذاکرات، فرصتی برای روسیه نیز هست: پاسخ به فشار غرب و بازتعریف جایگاه در خاورمیانه
روسیه در حال حاضر تحت فشارهای گسترده ناشی از تحریم‌های غرب و جنگ اوکراین قرار دارد. اما مشارکت فعال در مذاکرات هسته‌ای، اهرم دیپلماتیکی قوی در اختیار کرملین قرار می‌دهد. این مشارکت، توان روسیه در اثرگذاری بر پرونده‌های مهم برای غرب را نشان می‌دهد و موقعیت چانه‌زنی مسکو در سایر مسائل را تقویت می‌کند.
علاوه بر آن، تقویت روابط با ایران جایگاه روسیه در خاورمیانه را تثبیت می‌کند و نقشه نفوذ منطقه‌ای را به شکلی بازتعریف می‌کند که موجب نگرانی ناتو شده و محور استقلال جهانی متشکل از ایران و روسیه را تحکیم می‌بخشد.
اظهارات پسکوف: چراغ سبز کرملین برای بازگشت به قلب مذاکرات
در تحولی چشمگیر، دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، در پنجم ژوئن ۲۰۲۵ اعلام کرد که ولادیمیر پوتین آماده است در صورت لزوم به مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا بپیوندد. این اظهار نظر پس از تماس مستقیم پوتین با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا صورت گرفت که پیشنهاد بازگشت روسیه را مطرح کرده بود.
پسکوف تأکید کرد که شراکت تهران و مسکو سنگ‌بنای هر ابتکاری برای حل پرونده هسته‌ای است و گفت روسیه در صورت تعلل ایران در پاسخ به پیشنهادهای آمریکایی – به تعبیر ترامپ – می‌تواند روند مذاکرات را تسریع بخشد. اما از منظر ایران، این موضع نشان‌دهنده آمادگی روسیه برای دفاع از منافع تهران و جلوگیری از تحمیل توافقی ناپایدار یا ناعادلانه است.
چشم‌انداز استراتژیک: چرا روسیه برای ایران ضروری است؟
تحلیل مشارکت روسیه از دیدگاه ایران به نتایج روشنی منتهی می‌شود:
• روسیه توان فنی و تخصصی برای متقاعد کردن غرب به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را دارد.
• حضور روسیه مانع از تحمیل راه‌حل‌های یک‌جانبه از سوی آمریکا می‌شود.
• هماهنگی ایران و روسیه عمق استراتژیکی در برابر تحریم‌ها فراهم می‌آورد.
• مشارکت روسیه، همکاری اقتصادی و فناوری را فراتر از سلطه دلار و سیستم مالی غرب گسترش می‌دهد.
• روسیه با استفاده از توازن دیپلماتیک خود می‌تواند پل موقتی برای حفظ دستاوردهای ایران در صورت توقف مذاکرات باشد.
روسیه گزینه نیست، یک ضرورت استراتژیک است
مشارکت روسیه در مذاکرات هسته‌ای ایران و آمریکا یک تجمل دیپلماتیک نیست، بلکه ضرورتی منطقی و استراتژیک است. ایران، که دهه‌ها در برابر سلطه‌گری غرب ایستاده، نیازمند شرکایی واقعی است که منافعش را درک کرده و از آن دفاع کنند. روسیه، با پیشینه حمایت از برنامه هسته‌ای ایران، جایگاهش در شورای امنیت و توانایی مقابله با واشنگتن، یکی از مهم‌ترین پایه‌های این حمایت است.
در جهانی که نظم غربی در حال فروپاشی و ائتلاف‌های سنتی در حال فرسایش هستند، روسیه نه‌تنها یک «طرف مشارکت‌کننده» بلکه شریکی واقعی، متحدی استراتژیک و ضامن حقوق ایران به‌شمار می‌رود. هر گام روسیه در این مسیر، اگر با درایت با رهبری ایران هماهنگ شود، می‌تواند سنگ‌بنایی تازه در ساختار حاکمیت ملی قدرتمند ایران باشد، در برابر تهدید و مهار.
