صحنه جرم با کارآگاه حرف می زند

بی تردید کشف هر جرمی یک ساعت طلایی دارد که اگر این ساعت از دست برود شاید حل معمای پرونده ها به گره ای کور تبدیل شود. اما اینکه کارآگاهان چگونه در شناسایی مجرمان مهارت پیدا می کنند و لحظات شبانه روز را برای کشف جرایم از دست نمی دهند داستان خاصی دارد که برای آشنایی با آن پای صحبت های سرهنگ دکتر غلامحسین بیابانی دبیر انجمن مطالعات و نوآوری علوم کارآگاهی ایران و استاد دانشگاه نشستیم.

*نگاه شما به مبحث کارآگاهی در واقع یک نگاه علمی مبتنی بر تجربیات افراد شاغل در پلیس آگاهی است اما نگاهی که در جامعه نسبت به پلیس و کارآگاهان وجود دارد به طور معمول این است که کارآگاه کسی است که می گوید متهم در اداره آگاهی یا اعتراف می کند یا مجبور است اعتراف کند! نظر شما در این باره چیست؟

به جرات می توانم بگویم در مبحث کارآگاهی علمی اگر در دنیا اول نباشیم، جزو 5 کشور اول هستیم. آمار کشفیات ما این ادعا را ثابت می کند. به عنوان مثال الان 98 درصد پرونده های قتل در کشور کشف می شود و این بر اساس علم و تجربه است. اما در مورد استفاده از ابزار زور و برخوردهای فیزیکی باید بگویم که سال هاست این شیوه منسوخ شده و ما دیگر حق نداریم با کتک و زور اعتراف بگیریم چون از نظر شرعی و کرامت انسانی کار درستی نیست. مقام معظم رهبری هم تاکید داشتند پلیس باید به سمت علمی شدن حرکت کند که همین نگاه هم سبب شده تا ما در حال حاضر بزرگترین آزمایشگاه تشخیص هویت منطقه را داشته باشیم.

پلیس آگاهی در سال 1253 با عنوان «دفتر مسروقات» شکل گرفت و حالا قدمت 151 ساله دارد و از روز تاسیس تا به امروز به عنوان تخصصی ترین حوزه پلیس فعالیت می کند. در ادوار مختلف به فراخور نیازهای مجموعه فراجا و جامعه، پلیس های تخصصی دیگر مثل اینترپل، پلیس فتا، امنیت اقتصادی و… از دل پلیس آگاهی بیرون آمدند و هر کدام در حوزه تخصصی خود به فعالیت شان ادامه دادند. بنابراین می توان گفت نیروهای پلیس آگاهی و به خصوص کارآگاهان معمولا از نیروهای زبده، شایسته و باهوش پلیس انتخاب شده اند.

*به طور کلی برای اینکه یک نیرو در مجموعه پلیس به عنوان کارآگاه انتخاب شود چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟

اولین مورد آن است که باید علاوه بر حضور حداقل چهار ساله در پلیس آگاهی، در گشت های پیاده و سواره حضور داشته و همچنین حتما تجربه بدرقه متهم را نیز داشته باشد. بعد از داشتن این تجارب، فرد باید آزمون کارآگاهی بدهد و پس از ارائه 25 کاربرگه تجربی از عملکردش، دبیرخانه مجموعه متقاضی را ارزیابی می کند و در صورت قبولی از فرد تست جسمانی گرفته می شود که در صورت احراز امتیاز لازم باید در آزمون تست هوش نیز شرکت کند. این یعنی یک کارآگاه باید از هر نظر آمادگی و برتری داشته باشد.

*وقتی به هوش کارآگاهان اشاره می کنید؛ تصاویری که ما دوست داریم از کارآگاهان ببینیم چیزی شبیه به خانم مارپل و پوآرو است. یعنی افرادی که با بهره مندی از هوش و ذکاوت و نه اعمال زور به سرنخی می رسیدند. آیا در حوزه کارآگاهی در کشور ما نیز این نگاه وجود دارد؟

در واقع ما معتقد هستیم وقتی فردی به کارآگاهی می رسد به محض ورود به صحنه جرم باید بتواند ابعاد پنهان ماجرا را تشخیص بدهد. کارآگاه باید بتواند با صحنه جرم حرف بزند و صحنه هم به او پاسخ دهد. به عنوان مثال در یک پرونده در یکی از شهرستان ها قتلی رخ داده بود و یکی از کارآگاهان زبده ما پس از ورود به صحنه جنایت و بدون هیچ اطلاعاتی در همان دقایق اولیه عنوان کرد قاتل قصاب است که بعد از بررسی سوابق شغلی اقوام مقتول این موضوع ثابت شد در واقع کارآگاه از شیوه، نوع و سرعت عمل قاتل در قتل متوجه ماجرا شده و در کمتر از 24 ساعت به عامل جنایت رسید که واقعا قصاب بود.

*برای این به قول شما پرسش و پاسخ از صحنه جرم، هر کارآگاهی باید چه مولفه هایی را در نظر داشته باشد؟

یک کارآگاه باید با سه سوال اصلی وارد صحنه جرم شود؛ چرا مجرم به این مکان آمده؟ رابطه مجرم و قربانی چه بوده؟ و از مدارک و آثار موجود در صحنه چگونه استفاده کنم؟ اگر به این سه مولفه درست پرداخته شود، بی تردید جرم کشف می شود.

*این موضوع که کارآگاهان باید از بعد آموزشی تقویت شوند و دوره های مختلف را برای ارتقای سطح کیفی کارشان بگذرانند یک اصل است. از سوی دیگر چقدر معتقد به این موضوع هستید که شهروندان هم باید آموزش ببینند و هم پیشرفت داشته باشند؟

به طور قطع هر چقدر مردم درباره مسائل مرتبط با جرم و بزه آگاهی داشته باشند هم برای خودشان مفید خواهد بود و هم برای نیروهای فعال در پلیس. به هر حال آگاهی و آموزش دو رکن اساسی برای شهروندان است که می تواند مانع وقوع و بروز جرم شود. از این رو هرچقدر که می توانیم باید دامنه آموزش را در سازمان های مختلف و حتی از کودکی در مدارس گسترش دهیم تا در سال های آتی شاهد کاهش جرایم باشیم و مردم کمتر در دام کلاهبرداران و بزهکاران بیفتند. به طور کلی هر چقدر سواد کارآگاهی جامعه افزایش پیدا کند، میزان جرم در جامعه کاهش پیدا خواهد کرد.

*در حال حاضر چه اقدام های شاخص و پیشرفتی در انجمن کارآگاهان صورت گرفته است؟

به قول حضرت امام(ره) باید کاری کنیم که بماند نه کاری کنیم که بمانیم. من و همکارانم در این حوزه به واقع به دنبال یک کار ماندگار هستیم. سردار سرتیپ کارآگاه دکتر محمد قنبری رئیس پلیس آگاهی فراجا و سردار سرتیپ فرامرز بهگذر جانشین پلیس آگاهی فراجا به عنوان سرتیم این انجمن نقش موثری داشته اند و با برنامه جامع و کاملی که پیاده شده است، پیشرفت های چشمگیری داشته ایم. در این دوره سه کار علمی و شایسته صورت گرفته است.بحث اصلاح رتبه بندی کارآگاهان یکی از کارهایی بود که انجام شد. البته در ادوار گذشته رتبه بندی کارآگاهان 5 مرحله داشت یعنی کارآگاه پنج و چهار و سه و دو و یک و کارگاه ویژه اما حالا سه مرحله داریم.

دومین کار در این انجمن بحث کشف علمی کارآگاهی در قوه قضائیه بود که کارآگاهان بازنشسته زبده به عنوان کارشناسان رسمی دادگستری انتخاب می شوند و می توانند با شرکت در آزمون کارآگاهی کارشناسی قوه قضائیه شرکت کنند و با بهره مندی از تجربیات چندین ساله شان در خدمت جامعه قرار بگیرند. سومین مورد هم خدمت در سازمان ها و نهادهاست. به عنوان مثال اگر شخصی در نهادی یا سازمانی مشکل قانونی داشت، بتواند با مراجعه به کارآگاهان منتخب در آن سازمان به پرونده اش رسیدگی کند. به هرحال پلیس مترصد آن است که در حد امکان از نیروهای باتجربه اش در خدمت رسانی استفاده کند.

* از سال ها پیش بحث راه اندازی مجموعه کارآگاهان خصوصی در کشور مطرح شد اما به سرانجام نرسید، دلیل آن چه بود؟

در بخش هایی مقاومت و سنگ اندازی هایی صورت گرفته و تاکنون به نتیجه خوبی نرسیده ایم. همان دوستانی که مقاومت کردند به زیرشاخه های فعالیت کارآگاهان خصوصی توجهی نداشتند. اهمیت کارآگاه خصوصی این است که می تواند توسط افراد یا گروه ها استخدام شود تا خدمات تحقیقی کارآگاهی انجام دهد مثلا فردی می خواهد ازدواج کند و نمی داند که خواستگار کیست و منابع درآمدی اش از مسیر درستی حاصل شده یا نه.

*مردی می خواهد زن بگیرد و نمی داند خانواده همسر آینده اش چگونه اند. یا فردی قصد دارد خانه ای معامله کند و نمی داند که طرف معامله اش کلاهبردار است یا نه. بسیاری از این مسائل وجود دارد که نه تنها امکان رسیدگی به آن از طریق کارآگاهان شاغل – به خاطر مشغله های کاری – وجود دارد بلکه می تواند خدمتی در جهت آسایش و آرامش شهروندان باشد. البته این نیازمند قوانین جداگانه است که باید تعریف و مشخص شود چه پرونده هایی باید توسط کارآگاه خصوصی رسیدگی شود یا اینکه آیا کارآگاهان خصوصی می توانند مجرمان و متهمان را دستگیر و بازداشت کنند؟

در بسیاری از کشورهای پیشرو در امور پلیسی و امنیتی به کارآگاه خصوصی توجه ویژه ای دارند. کشور فرانسه از سال 1864 میلادی کارآگاه خصوصی را راه اندازی کرد یا مثلا در کره جنوبی در جریان بازی های جام جهانی، پلیس از 150 هزار نیروی بازنشسته به عنوان کارآگاه خصوصی استفاده کرد و نتیجه هم گرفت. اما ما هنوز در این زمینه به خاطر برخی از مخالفت ها نتوانستیم موضوع لزوم فعالیت کارآگاهان خصوصی را جا بیندازیم. حالا حتما هم لزومی ندارد که کارگاه خصوصی، بازنشسته اداره آگاهی باشد، زیرا افراد متقاضی در صورت پذیرفته شدن در آزمون و گذراندن کلاس های مرتبط می توانند به عنوان کارآگاه فعالیت کنند. با این حال ما معتقدیم چه بخواهیم چه نخواهیم در آینده ای نزدیک کارآگاه خصوصی شکل خواهد گرفت.

*شما از جمله افرادی هستید که سال ها در امر آموزش به عنوان هیات علمی دانشگاه امین پلیس فعالیت کرده اید. آیا واقعا می توان با قاطعیت گفت که ما در حوزه کارآگاهی پیشرفت داشته ایم؟

بله. اگر پیشرفت نداشته باشیم که در واقع غم انگیز است. البته قطعا ضعف هایی وجود دارد که همکاران ما مدام در حال برطرف کردن آن هستند اما شما اگر به استانداردهای ما در کشف جرم دقت کنید، می بینید که ما پیشرفت چشمگیری در کاهش زمان کشف جرم داشته ایم، یعنی برای سرقت به 38 ساعت کاری و برای کشف قتل به 115 ساعت کاری رسیده ایم.

*یعنی اگر پنجشنبه و جمعه را فاکتور بگیریم، یک کارآگاه با 8 ساعت کار در روز، کمتر از 3 هفته وقت دارد که قاتل را شناسایی کند؟

بله. این حاصل یک کار علمی است و ما با پیشرفت هایی که داشته ایم به این اعداد و استانداردها رسیده ایم.

*پس با احتساب این ساعات اگر کارآگاهی قاتل یک پرونده را بعد این تایم شناسایی کند، امتیاز منفی برایش محسوب می شود؟

قطعا. وقتی هم امتیاز منفی در پرونده یک کارآگاه ثبت شود، دیگر نمی تواند به مدارج عالی برسد. به همین خاطر است که وقتی پرونده ای به یک کارآگاه سپرده می شود، او تمام تلاشش را می کند که در اسرع وقت و پایین تر از حد نصاب استاندارد پرونده را به سرانجام برساند.

*آیا می توانیم بگوییم با وجود بهره مندی از هوش مصنوعی، دوربین های هوشمند و سیستم های مجهزتر در آینده ای نزدیک، به زمان های کمتری برای کشف جرم برسیم؟

اگر نرسیم عقب می مانیم. من معتقدم وقتی تکنولوژی بتواند به ما کمک کند باید ساعت کشف جرم نیز پایین بیاید. شما در نظر داشته باشید در دهه های قبل نه تلفن همراهی بود و نه دوربین های باکیفیتی و کارآگاهان با دشواری بسیار به سرنخ می رسیدند. اما حالا این دو مورد به کمک کارآگاهان آمده و اگر تعداد این موارد بیشتر شود باید ساعت کشف قتل به زیر 100 ساعت و حتی کمتر هم برسد.

من هم همین نظر را دارم و معتقدم باید بیشتر روی این موضوع کار کرد. به هر حال هر چقدر بتوانیم در آثار نمایشی آموزش درست را به افراد جامعه منتقل کنیم و پلیس واقعی و متخصص را به مردم بشناسانیم، آثار و تبعات مثبتی دارد.

* در مورد سریال ها و فیلم ها این نکته هم حائزاهمیت است که معمولا یک مشاور انتظامی در کنار کار حضور دارد اما او کارآگاه نیست و اگر قرار است تصویر واقعی کارآگاهان نمایش داده شود، قطعا باید یک کارآگاه باتجربه در کنار گروه کارگردانی حضور داشته باشد. وقتی یک بازیگر می خواهد نقش کارآگاه را بازی کند باید مدتی در کنار یک کارآگاه زندگی کند و بداند که او در چه مواقعی خشمگین می شود و در چه زمانی با تحکم صحبت می کند، اینکه ما بدون تجربه و تنها با تعریف دو نفر بخواهیم یک چهره از کارآگاهان نمایش دهیم، همین تصاویری می شود که حالا می بینیم و باورپذیر هم نیست.

امروزه کارآگاه و کارآگاهی یک صنعت است و ما اگر بتوانیم از تجربه کارآگاهان استفاده بهینه داشته باشیم به جرات می توان گفت از خاطرات، تجربیات و دانش آنها می شود فیلم و سریال ساخت و کتاب نوشت و در امور آموزشی ارتقا ایجاد کرد.

* البته بحث آموزش در آثار نمایشی کار روی لبه تیغ است یعنی به عنوان مثال اگر بخواهیم در بحث جعل، پرونده را با جزئیات تشریح و چگونگی رسیدن به سرنخ و دستگیری متهمان را تصویرسازی کنیم، شاید برای برخی افراد تبعات منفی داشته باشد.

بله به همین خاطر است که تاکید می کنم باید برای نشان دادن تصاویر با دقت و وسواس بیشتری کار کرد و در سریال ها و فیلم ها مواردی را آموزش داد که از یک سو جذابیت داستانی داشته باشد و از سوی دیگر بتواند مخاطب را آگاه کرده و در مسیر فریب نخوردن قرار دهد. من حتی معتقدم باید آموزش را از برنامه های کودک و انیمیشن شروع و کودکان را از سنین پایین با مقوله فریب و افراد مجرم آشنا کرد.

* در زمان گرفتن گواهینامه مصطلح است که می گویند وقتی پشت فرمان می نشینی افسر راهنمایی و رانندگی با دیدن حرکات و رفتارهای آن فرد به سرعت متوجه می شود که او به اصطلاح راننده است و توانایی دریافت گواهینامه را دارد یانه. آیا کارآگاهان هم این مهارت را دارند که در اتاق بازجویی با دیدن متهم و مکالمه با او پی ببرند که او مجرم است یا نه؟

تا حدود زیادی بله. وقتی به کسی می گوییم کارآگاه یعنی چند سالی است که با جرایم آشنایی دارد و مجرم را می شناسد. این تجارب هم طی سال ها کار به دست می آید. یک کارآگاه در وهله اول باید اعتماد متهم را جلب کند و به اصطلاح با او رفیق شود چون آن فرد در ابتدا تمام تلاشش را می کند تا گاردش بسته باشد. بعد از مدتی پیوندی بین کارآگاه و متهم برقرار می شود و کارآگاه با به کارگیری روش های علمی و تجربی و اصول 9 گانه بازجویی تلاش می کند تا بتواند از متهم اعتراف بگیرد. در واقع کارآگاه باید با کار روانشناسی به دنبال نقاط ضعف و قوت متهمش باشد. این گونه است که اگر نتواند مسیر بازجویی را به درستی هدایت کند با بازجوی دیگری عوض می شود.

* آیا این حرفه در زندگی شخصی کارآگاهان هم تاثیر می گذارد؟

یکی از مشکلات ما همین موضوع است. به هرحال وقتی در یک حرفه سال ها کار کنید برخی از خصایص ملکه ذهن و رفتار ما می شود. یک کارآگاه ذهن پرسشگری دارد و اگر این شاخصه را نداشته باشد، اصلا کارآگاه نمی شود. قطعا همین پرسشگری می تواند در زندگی خصوصی کارآگاهان تاثیر نه چندان خوشایندی داشته باشد.

* از قدیم گفته اند از نگاه پلیس همه بی گناهند مگر اینکه خلافش ثابت شود، آیا شما هم به این معتقدید؟

تقریبا. البته بهتر است بگویم ما معتقدیم یک درصد جامعه مجرم اند و 99 درصد جامعه امکان رفتن به سمت مجرم شدن را دارند. اصلا درها را ما برای همان یک درصد قفل می کنیم.

* با وجود پیشرفت های علمی و بهره مندی از تکنولوژی در امور پلیسی، چشم انداز حرفه کارآگاهی در 5 تا 10 سال آینده را چگونه می بینید؟

به روز شدن تکنولوژی قطعا کمک زیادی به ما خواهد کرد و پلیس در آینده ای نزدیک تکنولوژی محور می شود. حتی همین تلفن های همراه می تواند به کمک پلیس بیاید و بسیاری از ابهامات را برطرف کند تا بتوانیم بیشترین خدمت را به جامعه داشته باشیم. از این رو معتقدم حتما ما در آینده، چشم انداز روشن و روبه رشدی خواهیم داشت.

* حدود دو سال قبل کتابی با عنوان «روش های حقوقی و علمی حاکم بر بازجویی» منتشر کردید که با 68 روش حاکم در حوزه بازجویی که در دنیا مرسوم است، آشنا می شویم. آیا در دسترس بودن این کتاب برای عموم مردم و بویژه مجرمان و آشنایی آنها با ترفندهای پلیسی باعث نمی شود مسیر تحقیقات منحرف شود؟

بستگی به خواننده کتاب دارد. شما می توانید یک سری اطلاعات داشته باشید اما نمی توانید از آنها استفاده و بهره برداری کنید، اطلاعات تنها به درد نمی خورد. به عقیده من، این کتاب می تواند بیشتر به کارآگاه کمک کند تا نگاه متفاوتی داشته باشد و بتواند از اطلاعات و تجربیات چنین کتاب هایی بهره ببرد. در واقع نگاه کارآگاه باید متفاوت از یک مخاطب عام باشد، وگرنه آن شخص نه کارآگاه می شود و نه به موفقیتی دست پیدا می کند. کارآگاه باید قدرت و هنر بهره برداری از کوچکترین اطلاعات را داشته باشد. مثلا اگر از یک مظنون می پرسد از ساعت چند در خانه بودی و یک ساعت بعد دوباره سوالش را تکرار می کند، باید قصد و هدفی داشته باشد و با دو جواب یک سوال بتواند مستندات را تطبیق دهد و جواب را تجزیه و تحلیل کرده و به داشته هایش بیفزاید.

منبع: روزنامه ایران