خطر فعال‌سازی مکانیزم «سنپ‌بک» بر روابط ایران و اروپا، امنیت منطقه و راهکارهای جایگزین
نجاح محمدعلی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه:
در پی تصمیم بریتانیا، فرانسه و آلمان (E3) برای فعال‌سازی مکانیزم «سنپ‌بک» به منظور بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران، شمارش معکوس سی‌روزه‌ای آغاز شد که تقریباً منجر به بازگشت کامل تحریم‌هایی خواهد شد که تحت توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برنامه جامع اقدام مشترک – برجام) لغو شده بودند. با وجود اظهارات مقامات اروپایی مبنی بر اینکه هدف این اقدام حمایت از دیپلماسی هسته‌ای با ایران است، واقعیت نشان می‌دهد که احتمال بسیار بالایی وجود دارد که نتیجه آن معکوس باشد و روابط اقتصادی و امنیتی ایران با کشورهای اروپایی را تهدید کند.
بر اساس گزارش‌های اخیر، E3 در نامه‌ای مشترک به شورای امنیت سازمان ملل در ۲۸ اوت ۲۰۲۵ اعلام کرد که ایران از محدودیت‌های مجاز غنی‌سازی در توافق هسته‌ای فراتر رفته است و این امر منجر به فعال‌سازی مکانیزم شد. با این حال، روسیه و چین این اقدام را رد کردند و آن را غیرقانونی و غیرموجه دانستند، با تأکید بر اینکه ایالات متحده اولین کشوری بود که در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شد.
اثرات مستقیم فعال‌سازی «سنپ‌بک»:
1. مطالبات سیاسی غیرواقعی: شورای امنیت خواستار توقف تمامی عملیات غنی‌سازی اورانیوم خواهد شد که برای ایران به لحاظ سیاسی غیرقابل اجرا است. غنی‌سازی عنصر اساسی برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران و استراتژی ملی آن است و نمی‌توان بدون پرداخت هزینه سنگین، چه از نظر منابع و چه از نظر جان انسان‌ها، از آن چشم‌پوشی کرد. هدف واقعی اسرائیل مذاکره نیست، بلکه تضعیف هرگونه دیپلماسی است و فشار بر اروپا برای حمایت از خواسته‌های غیرواقعی، خطر مواجهه را افزایش می‌دهد نه گفتگو. در این راستا، گزارش‌ها حاکی است که E3 از ایران خواست با آمریکا برای محدود کردن غنی‌سازی مذاکره مجدد کند، اما ایران این درخواست را رد کرده و مکانیزم را به عنوان ابزار فشار غیرقانونی دانسته است.
2. بازگرداندن تحریم تسلیحاتی: تحریم تسلیحاتی که در سال ۲۰۲۰ لغو شده بود، مجدداً اعمال خواهد شد و از نظر نظری توانایی‌های دفاعی و موشکی ایران را محدود می‌کند. در عمل، اثر این تحریم‌ها به موضع روسیه و چین بستگی دارد، دو شریک استراتژیک که می‌توانند همچنان حمایت‌های تسلیحاتی و تکنولوژیکی لازم را برای ایران فراهم کنند و تأثیر تحریم غرب را کاهش دهند. بیانیه مشترک روسیه، چین و پاکستان در ۲ سپتامبر ۲۰۲۵ تأکید کرد که فعال‌سازی «سنپ‌بک» غیرقانونی است و ایران حق غنی‌سازی دارد، که نشان‌دهنده ادامه حمایت روسیه و چین از ایران علی‌رغم تحریم‌هاست.
3. تشدید وضعیت اقتصادی و اجتماعی: اقتصاد ایران که سال‌ها تحت فشار تحریم‌ها و مدیریت ناکارآمد بوده است، مقاومت کرده و ایران توانسته با تحریم‌ها مقابله کند و گزینه‌های متعددی برای رویارویی داشته باشد. با این حال، اگر اقتصاد ایران بیش از این آسیب ببیند، ضعف پول ملی، افزایش قیمت‌ها و کمبود کالا تشدید خواهد شد و بر ثبات منطقه اثرگذار خواهد بود. گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که بازگشت تحریم‌ها تأثیر زیادی بر صنعت نفت ایران نخواهد داشت زیرا ایران توانایی صادرات نفت خود را علی‌رغم فشارها دارد، اما اگر چین مثلاً همکاری نکند و خرید نفت ایران را متوقف کند، بحران اقتصادی عمیق‌تر شده و خطر ناآرامی‌های داخلی افزایش می‌یابد، زیرا «سنپ‌بک» به عنوان تهدیدی وجودی دیده می‌شود که قرار است اعتراضات گسترده ایجاد کند.
4. احتمال تشدید امنیتی: خطرناک‌ترین پیامد این است که «سنپ‌بک» چرخه تنش‌ها را تسریع می‌کند و احتمال مواجهه نظامی را افزایش می‌دهد. هرگونه حمایت سیاسی اروپایی از این اقدام به اسرائیل بهانه حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران را می‌دهد، که می‌تواند ایران را وادار به پاسخ‌های حساب‌شده و قاطع کند. در واکنش احتمالی، ایران تهدید کرده است که در صورت فعال‌سازی مکانیزم، از پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) خارج شود، که خطرات تشدید منطقه‌ای را افزایش می‌دهد.
آتش به اختیار:
علاوه بر این، احتمال دارد مکانیزم «آتش به اختیار» فعال شود، به این معنا که نیروهای غیررسمی مرتبط با ایران و طرفدار آن در خارج از کشور ممکن است به طور مستقل حرکت کنند و بر اساس ارزیابی خود برای مقابله با تهدیدات خارجی عمل می‌کند ، اگر تهدید مستقیم یا هر اقدام یک‌جانبه‌ای، مانند فعال‌سازی سنپ‌بک، احساس شود. این پاسخ‌ها معمولاً غیرقابل کنترل و غیرقابل پیش‌بینی هستند، اما هشدار واضحی به سیاستگذاران اروپایی است که از هرگونه اقدام تحریک‌آمیز که روابط ایران و اروپا را به خطر می‌اندازد، خودداری کنند. این شامل امکان انجام عملیات نامحدود و غیرمحاسبه‌شده در خاک اروپا و بریتانیا است و ممکن است به معنای تشدید نظامی کامل باشد، در عین حال توانایی ایران برای پاسخ هوشمندانه و استراتژیک به هر تهدید را تأیید می‌کند. تحلیل‌های اخیر نشان می‌دهد چنین مکانیزمی می‌تواند پاسخی به فشارهای اروپایی باشد، به‌ویژه با حمایت روسیه و چین از ایران در مقابل «سنپ‌بک».
راهکارهای جایگزین و دیپلماسی پیشنهادی:
1. پایبندی به گفت‌وگوی مستقیم: بازگشت به میز مذاکرات باید تشویق شود و تمرکز بر مسائل هسته‌ای و اقتصادی باشد، دور از تحریم‌های اضافی که می‌تواند منجر به تشدید بحران شود. برخی گزارش‌ها پیشنهاد داده‌اند که مکانیزم «سنپ‌بک» برای شش ماه تمدید شود در ازای شرایطی از ایران، مانند توقف غنی‌سازی در سطوح مشخص، تا فرصتی برای دیپلماسی فراهم شود.
2. بازسازی اعتماد از طریق تعهدات ملموس: اتحادیه اروپا و بریتانیا می‌توانند مشوق‌های اقتصادی مشروط ارائه دهند تا پایبندی ایران به برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز تقویت شود، شفافیت افزایش یابد و احتمال سوءتفاهم نظامی کاهش یابد. در این چارچوب، پیشنهاد E3 در ژوئیه ۲۰۲۵ برای تمدید قطعنامه شورای امنیت ۲۲۳۱ در ازای بازسازی اعتماد قابل بهره‌برداری است.
3. اجتناب از اقدامات یک‌جانبه: تعهد طرف‌های اروپایی به عدم فعال‌سازی مکانیزم «سنپ‌بک» یا هر اقدام یک‌جانبه، همراه با اطمینان از رعایت توافقات موجود توسط همه طرف‌ها، احتمال پاسخ غیرمنتظره ایران را کاهش می‌دهد. این شامل رد فشارهای اسرائیل و آمریکا برای تشدید بحران نیز هست، همان‌طور که تحلیل‌ها تأکید کرده‌اند فعال‌سازی مکانیزم ممکن است بحران را تشدید کند بدون اینکه راه‌حلی ارائه دهد.
4. مکانیزم‌های نظارت چندجانبه: ایجاد کمیته‌های نظارت و پیگیری مشترک بین ایران، اروپا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای تضمین اجرای تعهدات بدون تشدید سیاسی یا اقتصادی. این می‌تواند به روسیه و چین نیز گسترش یابد تا تعادل نظارتی حفظ شود. روسیه پیش‌نویس قطعنامه‌ای برای تمدید مذاکرات بدون اعمال فوری تحریم‌ها پیشنهاد داده است.
توصیه راهبردی:
برای حفظ منافع و امنیت اروپا و تضمین ادامه روابط سازنده با ایران، توصیه می‌شود از فعال‌سازی مکانیزم «سنپ‌بک» خودداری شود و تمرکز بر راهکارهای دیپلماتیک مستقیم و مکانیزم‌های چندجانبه باشد، ضمن تقویت اعتماد و شفافیت. این رویکرد تداوم همکاری اقتصادی و سیاسی بین ایران و کشورهای اروپایی، به‌ویژه بریتانیا، را تضمین می‌کند، خطر تشدید نظامی در منطقه را کاهش می‌دهد و امنیت منطقه‌ای و بین‌المللی را حفظ می‌کند. با توجه به مخالفت روسیه و چین با اقدام اروپایی، تمرکز بر گفت‌وگو اهمیت بیشتری می‌یابد تا از یک بحران هسته‌ای جدید جلوگیری شود.
