نقش زیارت اربعین در اصلاح
نجاح محمدعلی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه:
قیام حسینی از گذشته تا کنون بزرگ‌ترین انقلاب اصلاح‌طلبانه بوده است، نه تنها در میان پیروان مکتب اهل بیت علیهم‌السلام، بلکه در میان آزادگان سراسر جهان. با گذشت حدود چهارده قرن، شعله سوزان این قیام همچنان در قلب‌های مؤمنان به‌ویژه و آزادگان به‌طور عام مشتعل است. فداکاری‌ای که حسین علیه‌السلام و اهل بیت و اصحابش در عاشورا ترسیم کردند، همچنان راه انقلابیون را روشن می‌کند و عزم‌ها را در سراسر زمین تقویت می‌نماید. ایثار جان، ویژگی پیروزی حسینی بود و این خون پاک، ماده‌ای برای آبیاری درخت آزادی، فداکاری و ازخودگذشتگی در راه عدالت، اصلاح، پیشرفت و سربلندی شد.
از عظمت این قیام آن است که آیین‌ها و شعائری را پدید آورد که به اصلاح ناشی از اصل قیام، اصلاح و آگاهی بیشتری افزود؛ چیزی که در دیگر قیام‌ها یافت نمی‌شود. عنصر جاودانگی، نوگرایی و معاصرت از ویژگی‌های برجسته قیام حسین علیه‌السلام است، چنان‌که در روایت از جد بزرگوارش محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم آمده: «برای قتل حسین حرارتی در دل‌های مؤمنان است که هرگز سرد نمی‌شود.»
پس از انحراف امت از مسیر صحیح، حسین علیه‌السلام با خون و جان خود خواست این امت را از خواب غفلت بیدار کند. او با سخن معروفش فریاد برآورد: «من نه از روی خودخواهی و نه سرکشی، نه برای فساد و نه ظلم قیام کردم، بلکه برای اصلاح در امت جدم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم قیام نمودم. می‌خواهم امر به معروف و نهی از منکر کنم و به سیره جدم و پدرم علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام عمل نمایم. هرکس مرا با پذیرش حق بپذیرد، خدا سزاوارتر به حق است و هرکس این را از من نپذیرد، صبر می‌کنم تا خدا میان من و این قوم به حق داوری کند و او بهترین داوران است.»
این اصلاح که امام حسین علیه‌السلام هدف آن قرار داد، اصلاح جامع و فراگیر در همه ابعاد بود؛ چه دینی، چه فکری، چه ایدئولوژیک، چه تربیتی و چه سیاسی. او نه تنها اصلاح رفتارهای فردی و امر به معروف و نهی از منکر فردی را هدف گرفت، بلکه اصلاح جمعی و امر به معروف و نهی از منکر جمعی را نیز مد نظر داشت. همان‌گونه که منکر و معروف فردی وجود دارد، منکر و معروف جمعی نیز هست که ممکن است توسط گروهی سیاسی (منکر سیاسی)، گروهی اقتصادی (منکر اقتصادی)، یا گروهی تربیتی، فکری یا رسانه‌ای انجام شود.
عملیات اصلاحی که حسین علیه‌السلام هدفش قرار داد، نه تنها اصلاح اوضاع زمان خود، بلکه اصلاح در همه زمان‌ها بود و شاید اصلاح در همه اعصار هدف اصلی او بود، زیرا می‌دانست مردم زمانش پذیرای اصلاح نیستند. او در خطبه‌اش به این معنا اشاره کرد: «وای بر شما! چه بر شما می‌آید که به من گوش دهید و سخنم را بشنوید؟ من شما را به راه رشد دعوت می‌کنم. هرکس از من اطاعت کند، از هدایت‌شدگان است و هرکس نافرمانی کند، از هلاک‌شدگان خواهد بود. همه شما از فرمانم سرپیچی می‌کنید و به سخنانم گوش نمی‌دهید، زیرا شکم‌هایتان از حرام پر شده و بر قلب‌هایتان مهر زده شده است. وای بر شما! آیا گوش نمی‌دهید؟ آیا نمی‌شنوید؟»
شعائر حسینی مظاهر و تصاویر متعددی برای اصلاح دارد، از جمله خطابه حسینی، شعر حسینی، زیارت حسینی و غیره. در این مقاله، موضوع ما زیارت میلیونی اربعین جهانی مبارک است که به مظهری جهانی و پیامی بزرگ برای اصلاح در همه ابعاد تبدیل شده است. در اینجا به‌طور مختصر تنها به مفهوم اصلاح می‌پردازیم و از فواید دیگر زیارت به دلیل پرهیز از طولانی شدن و خروج از هدف بحث صرف‌نظر می‌کنیم و آن را در چند محور بررسی می‌کنیم:
محور اول: اصلاح معنوی و روحانی
از مهم‌ترین عوامل اصلاح فردی و اجتماعی، ساخت شخصیت مؤمن از نظر روحانی و معنوی است تا برای انجام وظیفه شرعی خود نسبت به پروردگار، خویشتن و جامعه‌اش آماده شود. مکانیزم‌های متعددی برای این منظور وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها الگو گرفتن از اسوه حسنه و پیروی از راه او و کسب علم و معرفت است. چنین شخصیتی انسان را در برابر سختی‌ها قوی و صبور می‌کند و روحی عزتمند در او پدید می‌آورد که ذلت را نمی‌پذیرد، در نتیجه شجاع، صادق و امانت‌دار می‌شود.
از مکانیزم‌های مهم دیگر، رفتار عبادی است که وسیله‌ای برای تقرب به خدا، ساخت فضایل نفسانی و شکستن شهوات است. برای مثال، نماز انسان را از فحشا و منکر باز می‌دارد، چنان‌که خداوند فرمود: «إِنَّ الصَّلَاهَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنکَرِ». همچنین در حدیث آمده: «نماز قربان هر پرهیزکاری است» و «نماز میزان امتم است». همچنین روزه، حج، جهاد و ادای حقوق شرعی هر یک آثاری در ساخت شخصیت مؤمن دارند.
زیارت اربعین، به‌ویژه پیاده‌روی، عملی عبادی متنوع و طولانی‌مدت از نظر زمان و مسافت است که شبیه موسم حج در تنوع عبادی و تلاش معنوی است. در آن مجموعه‌ای از عبادات مانند زیارت، نماز (به‌ویژه جماعت)، تسبیح، موعظه، امر به معروف و نهی از منکر، دعا و پیاده‌روی (که خود عبادت است) انجام می‌شود. این اعمال عبادی با تکرار، فضایی معنوی والا ایجاد می‌کنند، به‌ویژه با تحمل سختی‌های راه، گرما و سرما و ورم پاها، مشابه تحمل گرسنگی و ترس در زمان طاغوت‌ها. این امر شخصیتی دینی با ایمان قوی می‌سازد که برای نقش شرعی خود آماده است.
روایات درباره پیاده‌روی و ثواب آن متعدد و حتی متواتر است، از جمله:
1.از ابی‌الصامت، از امام صادق علیه‌السلام: «هرکس پیاده به زیارت قبر حسین علیه‌السلام برود، خدا برای هر گامش هزار حسنه می‌نویسد، هزار گناه از او محو می‌کند و هزار درجه برایش بالا میبرد…»
2.از علی بن میمون صائغ، از امام صادق علیه‌السلام: «ای علی، حسین را زیارت کن و او را رها نکن… هرکس پیاده به زیارتش برود، خدا برای هر گام حسنه‌ای می‌نویسد و گناهی را محو می‌کند… وقتی بازگردد، فرشتگان او را بدرقه می‌کنند و می‌گویند: ای ولی خدا، آمرزیده شدی…»
3.از بشیر دهان، از امام صادق علیه‌السلام: «مردی که به سوی قبر حسین علیه‌السلام می‌رود، با اولین گام از خانه‌اش، گناهانش آمرزیده می‌شود… وقتی به او می‌رسد، خدا با او نجوا می‌کند و می‌فرماید: بنده‌ام، از من بخواه تا به تو عطا کنم…»
این روایات نقش پیاده‌روی برای زیارت حسین علیه‌السلام در ساخت معنوی و کسب ثواب را نشان می‌دهد که هر مؤمنی برای سعادت دو جهان به آن نیاز دارد.
محور دوم: اصلاح اقتصادی
قدرت اقتصادی و تأمین وضعیت مالی از مهم‌ترین عوامل موفقیت امت‌ها پس از منابع انسانی است، همراه با مدیریت مالی و پرهیز از اسراف. مال شمشیری دو لبه است: زینت زندگی دنیا، چنان‌که خدا فرمود: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَهُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا»، و فتنه اگر بد استفاده شود: «إِنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ». روایات مال را با دین ستودند و بدون دین نکوهش کردند.
از اقدامات مثبت در اقتصاد، استفاده مؤمنان از توان مالی در احیای این مناسبت است، از طریق هزینه برای موکب‌ها و اطعام میلیون‌ها زائر، بدون بودجه دولتی یا حزبی، بلکه با تمویل شخصی از سوی دوستداران حسین علیه‌السلام. این تمرین مدیریت مالی منضبط است که اصلاح اقتصادی فردی و اجتماعی را محقق می‌کند. برخی زائران حسین را در غذای خانواده خود شریک می‌کنند یا حتی خانه و ماشین خود را می‌فروشند. چنین عملی می‌تواند جامعه‌ای متعهد و آگاه بسازد که اقتصادی قوی برای رفع نیاز امت ایجاد می‌کند.
محور سوم: اصلاح تعبوی
تعبیه مفهومی مهم در دعوت است، یعنی نیروی مردمی نهان یا آشکار که در همه شئون زندگی برای خدمت به وطن یا مردم حضور دارد. این تعبیه می‌تواند نظامی، رسانه‌ای یا اجتماعی باشد. تعبیه اجتماعی، تحریک همه بخش‌های جامعه برای مشارکت مثبت است. این در زیارت اربعین رخ می‌دهد، با تعبیه جمعی برای تحقق هدفی دینی.
هر دعوتی به نیروی معنوی یا رهبری کاریزماتیک نیاز دارد که از طریق تعبیه، جمعیتی وفادار ایجاد کند. در زیارت اربعین، مردم خودجوش به زیارت می‌آیند و با شادی مال و تلاش خود را صرف می‌کنند. این کار داوطلبانه عظیم، افتخاری برای پیروان اهل بیت است و میوه قیام حسینی است. نقش زیارت در تعبیه مؤمنان برای هر پیشامد آشکار است، از طریق حرارتی که قتل حسین در دل‌هایشان ایجاد کرده است.
محور چهارم: اصلاح اجتماعی
جامعه موفق با پیوند اجتماعی قوی میان افراد و همکاری برای انجام وظایف مشخص می‌شود که به ساخت صحیح زندگی فردی و اجتماعی کمک می‌کند. روایات به این پیوند توجه کرده‌اند، مانند سخن امام صادق علیه‌السلام: «بر شما باد به نماز در مساجد، حسن هم‌جواری، ادای شهادت و حضور در تشییع جنازه… هیچ‌کس در زندگی از مردم بی‌نیاز نیست». یا: «بر شما باد به پرهیزکاری… بیماران را عیادت کنید… آیا مردی از شما شرم نمی‌کند که همسایه‌اش حقش را بشناسد و او حق همسایه‌اش را نشناسد؟» و یا: «خویشاوندان را صله کنید… اگر مردی از شما در دینش پرهیزکار باشد… گفته شود: این جعفری است و این مرا شاد می‌کند».
در مقابل، نزاع‌ها جامعه را نابود می‌کنند، چنان‌که خدا درباره فرعون فرمود: «اهلش را گروه‌گروه کرد و گروهی را تضعیف نمود». نزاع انرژی‌ها را هدر می‌دهد، لذا جامعه‌شناسان بر ایجاد فضای همکاری تأکید دارند.
در زیارت اربعین، پیوند قوی میان زائران، از کوچک و بزرگ، غنی و فقیر، رئیس و مرئوس دیده می‌شود، همه برابرند و گاهی بزرگ به کوچک خدمت می‌کند. این پیوند نه تنها میان افراد یک کشور، بلکه میان ملت‌ها از ده‌ها کشور است که موانع روانی و فرهنگی را از بین میبرد و شبکه‌ای اجتماعی بزرگ ایجاد می‌کند.
این زیارت با حذف طبقات و نژادپرستی، تعارف را تعمیق می‌کند، چنان‌که خدا فرمود: «شما را از مرد و زن آفریدیم و شما را به ملت‌ها و قبیله‌ها تقسیم کردیم تا یکدیگر را بشناسید». همچنین فرصتی برای گشایش تمدنی و گفت‌وگوی دینی است که برای ظهور امام مهدی علیه‌السلام آماده می‌کند.
محور پنجم: بنای فکری و علمی
تحصین فکری و علمی امت وظیفه نهادهای دینی است و بازاریابی اطلاعات مشکلی بزرگ است. لذا باید از مواسم مانند حج، عید، جمعه و مجالس حسینی بهره برد، چنان‌که پیامبر و اهل بیت این کار را کردند. شعائر حسینی، به‌ویژه اربعین، وسیله‌ای برای بازاریابی اطلاعات دینی است.
ایجاد جامعه‌ای عالم، پایه دین و دنیا است، چنان‌که امیرالمؤمنین فرمود: «قوام دین و دنیا به چهار چیز است: عالمی که به علمش عمل کند، جاهلی که از یادگیری سر باز نزند…». بنای دینی شامل تحصین عقیده، فقه و اخلاق از طریق سخنرانی‌ها و کتاب‌ها در این موسم است که بر عهده همه، به‌ویژه متخصصان دینی است.
محور ششم: اصلاح امنیتی
مصونیت امنیتی پایه‌ای برای ساخت صحیح ملت‌هاست. تحصین امنیتی باید از نظریه به عمل تبدیل شود. اهل بیت نظامی امنیتی از طریق روایات تقبیه و افشای اسرار بنیان نهادند.
زیارت اربعین تمرینی امنیتی برای مکلفان، به‌ویژه متولیان موکب‌هاست که از نفوذ بیگانگان جلوگیری می‌کنند و رفتار زائران را زیر نظر دارند. این نظام امنیتی، حتی زنان را در امنیت کامل قرار می‌دهد و از سیستم‌های جهانی پیشی می‌گیرد، درس‌هایی عملی برای اصلاح ارائه می‌دهد.
محور هفتم: اصلاح اخلاقی
تشریع بر ایجاد فضایل اخلاقی تأکید دارد. زیارت اربعین درسی عملی برای ساخت و تجلی این فضایل است. از معطیات آن:
1.صبر: ارزشی والا، چنان‌که خدا فرمود: «صابران را بشارت ده». پیاده‌روی با تحمل سختی‌ها مصداق صبر است.
2.تواضع: صفت مؤمن، ستایش‌شده در آیات: «بندگان رحمان کسانی‌اند که بر زمین به نرمی راه می‌روند». زائر با سادگی و خدمت تواضع را تمرین می‌کند.
3.ایثار: کمال انسانی، ستایش‌شده در آیات: «بر خود مقدم می‌دارند». زائر راحتی دیگران را بر خود ترجیح می‌دهد.
4.فداکاری: زائر با صرف مال و وقت، فداکاری را تمرین می‌کند.
5.عفت: شرع بر آن تأکید دارد: «کسانی که دامان خود را حفظ می‌کنند». در زیارت با رعایت حجاب و غض بصر تجلی می‌یابد.
6.شجاعت: زیارت شجاعت در برابر ترس و ظلم را می‌آموزد.
7.موالات و برائت: مفاهیم عقیدتی که زیارت با شعارها تقویت می‌کند.
8.همزیستی مسالمت‌آمیز: زیارت فرصتی برای تعامل با فرهنگ‌های مختلف است.
9.حذف طبقات: خدمت متقابل، تکبر را می‌شکند.
10.احساس مسئولیت: زیارت مسئولیت دینی در انتقال پیام اهل بیت را تقویت می‌کند.
محور هشتم: اصلاح نظامی
نهاد نظامی به منابع انسانی فداکار وابسته است. زیارت اربعین شاب مهدوی مقاوم می‌سازد، مانند تجربه حشد الشعبی. شخصیت حسینی، مجاهدان را برای ظهور آماده می‌کند.
محور نهم: اصلاح رسانه‌ای
تجمع میلیونی اربعین، نمایش رسانه‌ای خودجوش است که پیام حسینی بودن و قدرت را منتقل می‌کند و دستاوردهای عددی، کیفی، جهانی، تمدنی و تعارفی دارد.
محور دهم: محور همبستگی
روح همبستگی برای شخصیت مهدوی ضروری است. زیارت اربعین موسم همبستگی است که خدمات رایگان با شادی ارائه می‌شود.
محور یازدهم: بنای سیاسی
زیارت، اصول سیاسی حسینی مانند برائت از ظالمان و ایجاد اراده تغییر را یادآوری می‌کند، مقدمه‌ای برای ظهور مهدی علیه‌السلام.
محور دوازدهم: اصلاح تمرینی
انسان به آسودگی تمایل دارد و نیاز به تمرین سختی‌ها دارد. زیارت اربعین مرکزی تمرینی برای تحمل مشکلات و آمادگی برای ظهور است.
نتیجه
زیارت اربعین برکت‌های عظیم مادی و معنوی دارد که مهم‌ترین آن آمادگی عملی برای اصلاح در همه سطوح است، در راستای سخن امام حسین: «برای اصلاح قیام کردم». شایسته است این زیارت را مناری برای اصلاح نظری و عملی قرار دهیم. محورهای دیگری نیز ممکن است برای پژوهشگر آشکار شود که برای پرهیز از طولانی شدن ذکر نشد.
