سفر عباس عراقچی از قاهره: دروازه‌ای برای تقویت روابط مصر و ایران به سوی توسعه جامع و حمایت از مسئله فلسطین
نجاح محمد علی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه
سفر تاریخی در بستری منطقه‌ای پیچیده
چند روز پیش، پایتخت مصر، قاهره، شاهد سفر مهم و نادر از سوی وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی بود؛ بازدیدی که به دلیل محتوای کیفی و حضور یک مقام ارشد ایرانی در شرایطی استثنایی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
این سفر در بستری دیپلماتیک و منطقه‌ای حساس انجام شد، جایی که هر دو کشور مصر و ایران در تلاش برای تقویت روابط دوجانبه، علی‌رغم مشکلات و چالش‌ها، و بحث درباره تحولات منطقه‌ای هستند، به‌ویژه در شرایط تشدید تنش‌ها در منطقه به دلیل ادامه جنگ تهاجمی علیه ساکنان مقاوم غزه و موضوع برنامه هسته‌ای ایران.
رئیس‌جمهور مصر، عبدالفتاح السیسی، و وزیر امور خارجه، بدر عبدالعاطی، با وزیر عراقچی دیدار کردند؛ گامی که نشان‌دهنده اراده سیاسی مشترک برای کاوش در زمینه‌های همکاری دوجانبه، به‌ویژه در حوزه‌های اقتصادی، با تأکید بر حمایت از مسئله فلسطین و رد تشدید تنش‌های منطقه‌ای بود.
از دیدگاه ایرانی، این سفر آشکارا بیانگر هدفی دیپلماتیک و سیاسی چندبعدی است که بر تقویت روابط بین دو کشور (مصر و ایران) متمرکز است، با اهمیت ویژه‌ای به جنبه‌های اقتصادی، در کنار تأکید بر مواضع سیاسی مشترک مرتبط با مسئله فلسطین و ثبات منطقه‌ای.
• کاوش در زمینه‌های همکاری دوجانبه:
• تلاش برای توسعه روابط بین دو کشور در زمینه‌های مختلف مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ و امنیت.
• جستجوی فرصت‌های جدید و آینده‌محور برای همکاری، که نشان‌دهنده دیدگاهی بلندمدت است و نه صرفاً همکاری مقطعی یا محدود.
• همکاری بین دو طرف (مصر و ایران) انجام می‌شود و علیه طرف سوم یا در چارچوب ائتلاف‌های منطقه‌ای یا بین‌المللی گسترده‌تر نیست.
• حوزه‌های اقتصادی:
• این سفر اولویت همکاری در بخش‌های اقتصادی مانند تجارت، سرمایه‌گذاری، انرژی، کشاورزی یا زیرساخت‌ها را برجسته می‌کند.
• این حوزه‌ها شامل تبادل تجربه، ایجاد پروژه‌های مشترک یا گشایش بازارهای جدید بین دو کشور است.
• این می‌تواند شامل سرمایه‌گذاری‌های ایرانی در مصر در بخش انرژی، صادرات محصولات مصری به ایران یا همکاری در پروژه‌های لجستیکی مانند بهره‌برداری از کانال سوئز باشد.
• تأکید بر حمایت از مسئله فلسطین:
• این سفر نشان‌دهنده موضع سیاسی مشترک بین دو کشور است که بر حمایت از حقوق مردم فلسطین در برابر اشغال {اسرائیلی} متمرکز است.
• این شامل حمایت دیپلماتیک (مانند رأی‌گیری در مجامع بین‌المللی به نفع فلسطینی‌ها)، کمک‌های بشردوستانه یا دعوت به توقف تجاوزات اسرائیلی است.
• این تأکید، همگرایی بین دو کشور را بر اساس مسئله‌ای محوری که بسیاری از کشورهای عربی و اسلامی را متحد می‌کند، تقویت می‌کند و به همکاری دوجانبه بُعدی منطقه‌ای و مردمی می‌بخشد.
• رد تشدید تنش‌های منطقه‌ای:
• نتایج این سفر
نشان‌دهنده موضع مشترکی است که با تنش‌ها و درگیری‌ها در منطقه، مانند جنگ‌ها یا مداخلات نظامی که ممکن است از سوی قدرت‌های منطقه‌ای یا بین‌المللی هدایت شود، مخالف است.
• این موضع نشان‌دهنده تمایل به دستیابی به ثبات در منطقه است، چه از طریق اجتناب از درگیری‌های مسلحانه یا کاهش مداخلات خارجی (مانند فشارهای آمریکایی یا اسرائیلی).
• در بستر منطقه‌ای، این شامل رد تشدید تنش در مناطقی مانند غزه، لبنان یا سوریه و دعوت به راه‌حل‌های دیپلماتیک است.
دلالت‌های کلی:
• تعادل بین اقتصاد و سیاست: این بازدید به دنبال ایجاد تعادل بین تقویت منافع اقتصادی مشترک و حفظ مواضع سیاسی حامی مسائل منطقه‌ای مانند مسئله فلسطین است.
• پیام سیاسی هدفمند: تأکید بر حمایت از مسئله فلسطین و رد تشدید تنش، پیامی به طرف‌های دیگر (مانند رژیم اشغالگر و ایالات متحده) است که این همکاری به قیمت اصول عربی و اسلامی نخواهد بود.
• تقویت استقلال منطقه‌ای: از طریق همکاری اقتصادی و موضع مشترک علیه تشدید تنش، دو کشور به دنبال تقویت نقش خود به عنوان دو قدرت منطقه‌ای هستند که قادر به مقابله با فشارهای خارجی‌اند.
بستر عملی:
در بستر سفر آقای عباس عراقچی از قاهره، آشکار بود که مصر و ایران در تلاش برای گشایش کانال‌های همکاری اقتصادی (مانند تجارت، سرمایه‌گذاری و گردشگری مذهبی) هستند، در حالی که موضع سیاسی مشترکی در حمایت از مسئله فلسطین و مخالفت با تشدید تنش‌های رژیم صهیونیستی یا مداخلات خارجی در منطقه حفظ می‌کنند. این رویکرد نشان‌دهنده تلاشی برای تقویت روابط دوجانبه به گونه‌ای است که به نفع منافع دو کشور باشد و به ثبات منطقه کمک کند.
این سفر در چارچوب نزدیکی مصری-ایرانی انجام شد که در سال‌های اخیر شکل گرفته و با تلاش‌های دیپلماتیک منطقه‌ای، مانند توافق پکن بین ایران و عربستان سعودی در مارس 2023، که برخی موانع پیش روی بهبود روابط قاهره و تهران را برطرف کرد، حمایت شده است. با این حال، این سفر در داخل مصر جنجال‌هایی را برانگیخت؛ برخی گروه‌ها که با منافع اقتصادی یا ایدئولوژیک به رژیم صهیونیستی وابسته‌اند، به شدت با آن مخالفت کردند، در حالی که گروه‌های دیگر، از جمله حامیان رویکردهای سعودی، پذیرش مشروطی را ابراز داشتند، مشروط بر اینکه به نفع کشور باشد.
بستر تاریخی:
تاریخ روابط مصر و ایران منعکس‌کننده نوسانات سیاسی و منطقه‌ای پیچیده‌ای است. روابط دیپلماتیک بین دو کشور پس از تصمیم رئیس‌جمهور فقید مصر، انور سادات، در فوریه 1980 برای میزبانی از شاه مخلوع ایران، محمدرضا پهلوی، و به دلیل امضای توافقنامه کمپ دیوید با رژیم صهیونیستی قطع شد و این قطع روابط تا سال 1990 ادامه یافت، زمانی که روابط از سر گرفته شد و نمایندگی‌های دیپلماتیک در قاهره و تهران افتتاح شدند.
در پی آنچه بهار عربی نامیده شد و سقوط نظام حسنی مبارک در سال 2011، ایران اولین سفیر خود را در مصر پس از حدود 30 سال منصوب کرد. با وجود تنش‌های متناوب بین دو کشور، هر دو در عضویت در سازمان همکاری اسلامی، گروه بریکس و گروه هشت کشور در حال توسعه مشترک هستند.
در دوره رئیس‌جمهور عبدالفتاح السیسی، روابط به تدریج بهبود یافت و با میانجیگری‌های منطقه‌ای، به‌ویژه از سوی عراق و عمان، حمایت شد.
سفر عراقچی در ژوئن 2025 اولین بازدید از این نوع نبود، بلکه پیش از آن در اکتبر 2024 بازدیدی انجام شده بود که اولین سفر یک مقام ارشد ایرانی از زمان سفر وزیر امور خارجه، علی‌اکبر صالحی، در سال 2013 بود. این بازدیدها نشان‌دهنده تمایل متقابل برای غلبه بر موانع تاریخی و تقویت همکاری در برابر چالش‌های منطقه‌ای مشترک، مانند تجاوز وحشیانه اسرائیلی در غزه و لبنان و فشارهای غیرموجه آمریکایی بر ایران به دلیل برنامه هسته‌ای‌اش بود.
اهداف سفر عراقچی:
سفر عباس عراقچی از قاهره اهدافی چندگانه داشت.
اولاً، بر تقویت روابط دوجانبه بین مصر و ایران متمرکز بود، جایی که هر دو طرف، همان‌طور که در بالا ذکر شد، بر اهمیت کاوش در زمینه‌های همکاری سیاسی و اقتصادی تأکید کردند.
دوماً، این سفر تحولات منطقه‌ای، به‌ویژه وضعیت فلسطین اشغالی را مورد بحث قرار داد، جایی که عراقچی ابراز امیدواری کرد که آتش‌بس دائم در غزه، ارسال کمک‌های بشردوستانه و تبادل اسرا محقق شود.
سوماً، این سفر موضوع برنامه هسته‌ای ایران را در بر گرفت، جایی که عراقچی با رافائل گروسی، مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در قاهره دیدار کرد، در چارچوب تلاش‌های دیپلماتیک برای جلوگیری از تشدید تنش در مورد برنامه هسته‌ای.
رئیس‌جمهور مصر عبدالفتاح السیسی در دیدار با عراقچی بر موضع مصر در رد گسترش درگیری‌های منطقه‌ای تأکید کرد و بر ضرورت توقف تشدید تنش برای جلوگیری از لغزش منطقه به سوی جنگ فراگیر تأکید نمود. از سوی دیگر، عراقچی اشاره کرد که ایران و مصر دارای هویت و فرهنگ مشترکی هستند و از پیوندهای تاریخی بین دو کشور، از جمله بازدید او از مساجد اهل بیت علیهم‌السلام در قاهره، تمجید کرد. این اشاره‌های فرهنگی نشان‌دهنده تمایل جدی ایران برای تقویت روابط بر اساس پایه‌های تمدنی و تاریخی است که راه را برای همکاری اقتصادی و سیاسی عمیق‌تر به نفع دو ملت برادر هموار می‌کند.
جنبه اقتصادی: فرصت‌های همکاری بین مصر و ایران
مصر و ایران از پتانسیل‌های اقتصادی عظیمی برخوردارند که می‌تواند پایه‌ای برای همکاری مثمر ثمر باشد. مصر با موقعیت استراتژیک و امکانات اقتصادی متنوع خود، و ایران با منابع نفت و گاز و صنایع پیشرفته‌اش، می‌توانند در صورت بهره‌برداری صحیح از فرصت‌ها، یک نیروی اقتصادی منطقه‌ای تشکیل دهند. در دسامبر 2024، مصر میزبان اجلاس هشت کشور اسلامی در حال توسعه (D8) بود، جایی که رئیس‌جمهور السیسی با رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، دیدار کرد و این دیدار گفت‌وگو درباره همکاری اقتصادی را تقویت نمود.
- تجارت و سرمایه‌گذاری
ایران در زمینه‌های انرژی، صنایع سنگین و فناوری دارای تجربه است، در حالی که مصر دارای بازار مصرفی بزرگ و پایگاه صنعتی رو به رشدی است. همکاری اقتصادی می‌تواند شامل تبادل تجربه در زمینه‌های انرژی تجدیدپذیر، پتروشیمی و صنایع دارویی باشد. به عنوان مثال، ایران می‌تواند از مصر در توسعه بخش انرژی هسته‌ای صلح‌آمیز حمایت کند، در حالی که مصر می‌تواند دسترسی ایران به بازارهای آفریقایی را از طریق موقعیت استراتژیک خود فراهم آورد. - گردشگری و فرهنگ
بازدید عراقچی از مساجد اهل بیت علیهم‌السلام، مانند مسجد سیدنا حسین علیه‌السلام و سیده زینب علیه‌السلام، به پتانسیل‌های همکاری در گردشگری مذهبی اشاره داشت. ایران و مصر می‌توانند برنامه‌های گردشگری مشترکی را توسعه دهند که جوامع شیعه و سنی را هدف قرار دهد، که این امر تبادل فرهنگی را تقویت کرده و اقتصاد محلی در هر دو کشور را حمایت می‌کند. این برنامه‌ها همچنین می‌توانند به تقویت تفاهم متقابل بین دو ملت و همزیستی مشترک کمک کنند. - همکاری در زمینه‌های کشاورزی و غذایی
مصر با چالش‌های امنیت غذایی مواجه است، در حالی که ایران در کشاورزی پایدار و مدیریت منابع آبی دارای تجربه است. همکاری در این زمینه می‌تواند به مصر کمک کند تا بهره‌وری کشاورزی خود را بهبود بخشد، در حالی که ایران از بازار بزرگ مصر برای صادرات محصولات کشاورزی خود بهره‌مند می‌شود. - زیرساخت و حمل‌ونقل
موقعیت مصر به عنوان یک مرکز لجستیکی جهانی، به‌ویژه با کانال سوئز، فرصت‌هایی برای همکاری با ایران در زمینه حمل‌ونقل دریایی و لجستیک فراهم می‌کند. ایران می‌تواند از این زیرساخت برای صادرات محصولات خود به اروپا و آفریقا بهره‌مند شود، در حالی که مصر از سرمایه‌گذاری‌های ایرانی در توسعه بنادر و مناطق صنعتی سود میبرد.
حمایت از مقاومت فلسطینی و رد عادی‌سازی
مصر و ایران در حمایت از مسئله فلسطین اشتراک نظر دارند، جایی که هر دو کشور در جریان بازدید عراقچی بر ضرورت توقف تشدید {اسرائیلی} در غزه و لبنان، ارسال کمک‌های بشردوستانه و دستیابی به آتش‌بس دائم تأکید کردند. این موضع مشترک فرصت‌های همکاری سیاسی و اقتصادی بین دو کشور را تقویت می‌کند، جایی که می‌توانند محور منطقه‌ای را تشکیل دهند که از مقاومت فلسطینی حمایت کرده و عادی‌سازی با رژیم صهیونیستی را رد می‌کند.
توافقنامه‌های کمپ دیوید، که مصر با آنچه {اسرائیل} نامیده می‌شود در 17 سپتامبر 1978 امضا کرد، به عادی‌سازی مردمی با رژیم صهیونیستی منجر نشد. مردم مصر همچنان مخالف عادی‌سازی هستند و مسئله فلسطین را مسئله‌ای محوری می‌دانند. این مخالفت مردمی اهمیت نزدیکی مصری-ایرانی را تقویت می‌کند، جایی که می‌تواند جایگزینی منطقه‌ای مبتنی بر استقلال و مقاومت به جای تبعیت از فشارهای آمریکایی و صهیونیستی فراهم آورد.
مخالفت با نزدیکی مصری-ایرانی: صهیونیست‌های عرب
در داخل مصر، بازدید عراقچی با مخالفت گروه‌های خاصی مواجه شد که می‌توان آن‌ها را “صهیونیست‌های عرب” توصیف کرد، شامل:
• صاحبان منافع اقتصادی با رژیم صهیونیستی: این گروه شامل تجار و شرکت‌هایی است که از همکاری اقتصادی با اشغالگر، به‌ویژه در زمینه‌های گاز طبیعی و تجارت، سود می‌برند. این افراد نزدیکی مصری-ایرانی را تهدیدی برای منافع خود می‌دانند، زیرا ممکن است به تقویت محور مقاومتی منجر شود که با هژمونی صهیونیستی در منطقه مخالف است.
• متعصبان ایدئولوژیک: این گروه شامل افراد و گروه‌هایی است که از ایده “سرزمین موعود” صهیونیستی حمایت می‌کنند و رژیم صهیونیستی را متحدی استراتژیک می‌دانند. این افراد اغلب گفتمانی دینی یا نژادپرستانه را اتخاذ می‌کنند که با اسلام دشمنی کرده و عادی‌سازی را ترویج می‌دهد.
• جریان غیرمذهبی متعصب: این گروه، که با اسلام به عنوان یک ایدئولوژی مخالف است، ایران را به دلیل نظام سیاسی‌اش تهدید می‌داند و به دلایل ایدئولوژیک ترجیح می‌دهد با رژیم اشغالگر و غرب متحد شود.
در مقابل، حامیان رویکردهای سعودی در مصر، که گروه بزرگی هستند، با بازگشت روابط مصری-ایرانی مخالفت نمی‌کنند، مشروط بر اینکه به نفع کشور باشد. این موضع منعکس‌کننده تغییرات منطقه‌ای است، به‌ویژه پس از توافق پکن که به عادی‌سازی روابط بین عربستان سعودی و ایران کمک کرد و موانع پیش روی نزدیکی مصری-ایرانی را برطرف نمود.
چالش‌ها و چشم‌اندازهای آینده
با وجود فرصت‌های بزرگی که نزدیکی مصری-ایرانی فراهم می‌کند، چالش‌هایی وجود دارد که باید با آن‌ها مواجه شد:
• فشارهای آمریکایی و {اسرائیلی}: ایالات متحده و {اسرائیل} ممکن است با این نزدیکی، به‌ویژه در سایه مذاکرات هسته‌ای ایران و تنش‌های منطقه‌ای، مخالفت کنند.
• مخالفت داخلی: گروه‌های مرتبط با اسرائیل در داخل مصر ممکن است از طریق کمپین‌های رسانه‌ای یا فشارهای اقتصادی تلاش کنند این نزدیکی را مختل کنند.
• چالش‌های لجستیکی: توسعه همکاری اقتصادی نیازمند زیرساخت دیپلماتیک و تجاری است، مانند ارتقای سطح نمایندگی دیپلماتیک و فعال‌سازی پروازهای مستقیم.
با این حال، چشم‌اندازهای آینده امیدوارکننده است. نزدیکی مصری-ایرانی می‌تواند محور منطقه‌ای قدرتمندی را تشکیل دهد که توسعه جامع را حمایت کرده، ثبات منطقه را تقویت می‌کند و حمایت قوی از مسئله فلسطین ارائه می‌دهد، حتی با باقی ماندن مصر در توافقنامه‌های کمپ دیوید. این همکاری می‌تواند به دستیابی به اهداف توسعه پایدار از طریق تقویت امنیت غذایی، توسعه زیرساخت‌ها و حمایت از گردشگری و تجارت کمک کند.
به سوی مشارکت استراتژیک
بازدید عباس عراقچی از قاهره نقطه عطفی در روابط مصری-ایرانی بود، جایی که اراده سیاسی مشترکی برای تقویت همکاری دوجانبه و مواجهه با چالش‌های منطقه‌ای تأیید شد. از طریق تمرکز بر جنبه اقتصادی، مصر و ایران می‌توانند مشارکت استراتژیکی بسازند که توسعه جامع را حمایت کرده، مقاومت فلسطینی را تقویت می‌کند و عادی‌سازی مردمی با رژیم صهیونیستی را رد می‌کند. این نزدیکی تنها یک گزینه دیپلماتیک نیست، بلکه ضرورتی منطقه‌ای برای مقابله با پروژه‌های هژمونی و تضمین توازن استراتژیک در منطقه است.
