همکاری اقتصادی بین ایران و عراق: پلی برای توسعه پایدار و کاهش نفوذ خارجی

با وجود تنش‌های سیاسی و چالش‌های اقتصادی که هر دو کشور با آن مواجه هستند، همکاری بین ایران و عراق به‌عنوان الگویی الهام‌بخش برای دستیابی به توسعه پایدار و ثبات منطقه‌ای برجسته شده است. این همکاری راه را برای کاهش نفوذ خارجی، به‌ویژه حضور نظامی خارجی، هموار می‌کند.

دو کشور با پیوندهای تاریخی و فرهنگی عمیق به هم متصل هستند که این شراکت را فراتر از توافق‌نامه‌های تجاری برده و به پلی برای ساختن آینده‌ای مشترک تبدیل کرده است که همزیستی مسالمت‌آمیز را تقویت کرده و آن را به کشورهای منطقه تعمیم می‌دهد.

در سال ۲۰۲۴، حجم تجارت دوجانبه به بیش از ۱۲ میلیارد دلار رسید، بر اساس گزارش اتاق بازرگانی ایران، که نشان‌دهنده پتانسیل عظیمی برای تعمیق همکاری است. این همکاری به کاهش نفوذ خارجی نامطلوب کمک می‌کند، از جمله تلاش‌ها برای گسترش عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی، از طریق تقویت جبهه منطقه‌ای، و از مسئله فلسطین از طریق تقویت همبستگی اقتصادی و سیاسی حمایت می‌کند.

همکاری اقتصادی بین ایران و عراق ستون اصلی برای دستیابی به توسعه در منطقه است. از برجسته‌ترین پروژه‌های مشترک، خطوط لوله گاز ایران است که عراق را تأمین انرژی می‌کند. ایران حدود ۳۰ درصد از نیازهای گاز طبیعی عراق را تأمین می‌کند، بر اساس گزارش آژانس خبری “فارس” (۲۰۲۴). این همکاری، که با فشارهای غیرموجه آمریکا برای توقف آن مواجه است، به عراق کمک می‌کند تا تقاضای داخلی برای برق را تأمین کند، در حالی که جایگاه ایران را به‌عنوان یک تأمین‌کننده قابل اعتماد انرژی تقویت می‌کند. همچنین پروژه راه‌آهن بین بصره و شلمچه، که با فشارهای مشابهی مواجه است، به‌عنوان نمونه‌ای پیشرو برای تقویت زیرساخت‌ها مطرح است، زیرا هدف آن اتصال بازارهای ایران و عراق، تسهیل حرکت کالاها و افراد، به‌ویژه در طول زیارت‌های مذهبی، و ایجاد هزاران فرصت شغلی است.

علاوه بر این، عراق سالانه کالاهایی به ارزش بیش از ۵ میلیارد دلار از ایران وارد می‌کند، شامل مواد غذایی، محصولات صنعتی و داروها، که از امنیت غذایی و بهداشتی در عراق حمایت می‌کند و صادرات ایران را تقویت می‌کند. این پروژه‌ها افق‌هایی برای سرمایه‌گذاری در ایران، به‌ویژه در بخش‌های انرژی تجدیدپذیر، فناوری و کشاورزی، باز می‌کنند. به‌عنوان مثال، شرکت‌های ایرانی در احداث کارخانه‌های پنل خورشیدی در عراق سرمایه‌گذاری می‌کنند که توسعه پایدار را تقویت کرده و انتشار کربن را کاهش می‌دهد. این همکاری نشان‌دهنده تعهد دو کشور به دستیابی به اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد است، در حالی که استقلال اقتصادی منطقه‌ای را به دور از وابستگی به قدرت‌های خارجی تقویت می‌کند.

همکاری ایران و عراق به تقویت ثبات سیاسی در منطقه گسترش می‌یابد. از طریق تقویت روابط اقتصادی و تجاری، دو کشور فرصت‌های مداخلات خارجی را که به دنبال تحمیل برنامه‌های غیرمنطقه‌ای هستند، کاهش می‌دهند. به‌عنوان مثال، همکاری منطقه‌ای قوی به کاهش جذابیت عادی‌سازی با رژیم صهیونیستی کمک می‌کند، زیرا روابط عربی-ایرانی را تقویت می‌کند و چنین تلاش‌هایی را کم‌اثر می‌سازد.

بر اساس گزارش سازمان شفافیت بین‌الملل (۲۰۲۴)، صدها میلیون دلار برای کمپین‌های عادی‌سازی اختصاص یافته است، اما همکاری منطقه‌ای سپری طبیعی در برابر این تلاش‌ها ایجاد می‌کند.

این همکاری همچنین نشان‌دهنده تعهد مشترک به حمایت از مسئله فلسطین است. ایران، که همواره موضع خود را در حمایت از فلسطین تأیید کرده، در عراق شریکی می‌یابد که این موضع را به اشتراک می‌گذارد. دولت عراق بارها نقض حقوق توسط رژیم صهیونیستی، قتل‌عام‌های وحشیانه و جنایات نسل‌کشی در غزه را محکوم کرده است، از جمله بازداشت بیش از ۱۰,۰۰۰ فلسطینی، بر اساس گزارش سازمان ملل متحد (۲۰۲۴). همکاری ایران و عراق الگویی برای همبستگی منطقه‌ای است که منابع اقتصادی و سیاسی را برای حمایت از مسائل عادلانه هدایت می‌کند، به‌جای مشارکت در پروژه‌هایی که به برنامه‌های خارجی خدمت می‌کنند.

علاوه بر ابعاد اقتصادی و سیاسی، همکاری بین ایران و عراق جنبه‌ای تمدنی را منعکس می‌کند که همزیستی مسالمت‌آمیز را تقویت می‌کند. دو کشور میزبان رویدادهای فرهنگی مشترک مانند جشنواره‌های هنری و نمایشگاه‌های میراث فرهنگی هستند که مردم دو کشور را گرد هم آورده و پیوندهای تاریخی را برجسته می‌کنند. بر اساس گزارش آژانس “ایرنا” (۲۰۲۴)، در سال ۲۰۲۴ یک جشنواره فرهنگی ایرانی-عراقی در بغداد برگزار شد که هزاران بازدیدکننده را جذب کرد و تبادل فرهنگی را تقویت کرد. این ابتکارات تعهد ایران به ساختن پل‌های ارتباطی با همسایگانش، به دور از تفرقه یا درگیری، را تثبیت می‌کنند. همکاری‌های دانشگاهی، مانند تبادل دانشجو و تحقیقات علمی، نیز به تقویت تفاهم متقابل کمک می‌کند.

به‌عنوان مثال، دانشگاه‌های ایرانی میزبان دانشجویان عراقی در برنامه‌های علوم و فناوری هستند که انتقال دانش را تقویت کرده و تصویر ایران را به‌عنوان مرکزی تمدنی و فرهنگی تثبیت می‌کند. این جنبه تمدنی تلاش‌های رسانه‌ای معاند برای شکل‌دهی به افکار عمومی منفی عربی علیه ایران را خنثی می‌کند.

زیارت اربعین، که سالانه میلیون‌ها زائر، به‌ویژه از ایران، را جذب می‌کند، یکی از بزرگ‌ترین تجمعات مذهبی جهان است و ستون اصلی برای تقویت همکاری ایران و عراق محسوب می‌شود. در سال ۲۰۲۴، بیش از ۴ میلیون زائر ایرانی در این زیارت شرکت کردند، بر اساس گزارش‌های آژانس “ایرنا”، که به فعال‌سازی اقتصاد عراق از طریق انجام هزاران پرواز و سفر زمینی، و ایجاد فرصت‌های شغلی فصلی در بخش‌های حمل‌ونقل، اقامت و خدمات کمک کرد. تخمین‌ها نشان می‌دهد که این زیارت سالانه درآمدی بیش از ۲ میلیارد دلار برای اقتصاد عراق ایجاد می‌کند که بخش‌های خدماتی را تقویت کرده و از تجار کوچک و شرکت‌های محلی حمایت می‌کند.

علاوه بر بُعد اقتصادی، زیارت اربعین پیوندهای فرهنگی و انسانی بین دو ملت را تقویت می‌کند. این زیارت میلیون‌ها نفر از پیشینه‌های متنوع را در چارچوبی از همبستگی و همیاری گرد هم می‌آورد، جایی که عراقی‌ها غذا و سرپناه به زائران ارائه می‌دهند، در صحنه‌ای انسانی نادر که ارزش‌های همزیستی مسالمت‌آمیز را منعکس می‌کند. این پیوندها روابط دوجانبه را تقویت می‌کند، زیرا ایرانیان و عراقی‌ها خود را شریک در سفری معنوی مشترک به سوی توسعه و ثبات می‌بینند.

زیارت اربعین فرصتی طلایی برای توسعه پروژه‌های پایدار است. می‌توان درآمدهای آن را در بهبود زیرساخت‌های شهرهای مقدس، مانند ساخت جاده‌های جدید یا بیمارستان‌های مدرن، سرمایه‌گذاری کرد که به نفع زائران و ساکنان محلی است. همچنین می‌توان پروژه‌های گردشگری مذهبی، مانند هتل‌های سازگار با محیط‌زیست یا مراکز فرهنگی، را توسعه داد تا زائران بیشتری در طول سال جذب شوند. ایران، با تجربه خود در مدیریت گردشگری مذهبی، می‌تواند نقش پیشرو در تأمین مالی و اجرای این پروژه‌ها در همکاری با عراق ایفا کند و همکاری منطقه‌ای را به‌عنوان جایگزینی برای مداخلات خارجی تثبیت کند.

با این حال، همان‌طور که شناخته شده است، همکاری ایران و عراق عاری از مشکلات نیست، زیرا تحریم‌های آمریکا علیه ایران مانع اصلی پیش روی آن است. از زمان بازگرداندن تحریم‌های غیرقانونی در سال ۲۰۱۸ پس از خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای (برجام)، تجارت بین ایران و عراق، به‌ویژه در بخش‌های انرژی و غذا، تحت تأثیر قرار گرفته است. تحریم‌ها صادرات گاز و برق ایران به عراق را کاهش داده‌اند، که منجر به افزایش قیمت انرژی و کمبود عرضه شده است.

در مارس ۲۰۲۵، ایالات متحده معافیتی را که به عراق اجازه می‌داد برق از ایران وارد کند لغو کرد، که بیش از ۳۰ درصد از انرژی عراق را تهدید کرد، بر اساس اظهارات مقامات وزارت برق عراق. این اقدام، که در چارچوب سیاست “فشار حداکثری” قرار دارد، با هدف محدود کردن به‌اصطلاح نفوذ ایران است، اما به اقتصاد عراق آسیب می‌رساند و توسعه مشترک را مختل می‌کند.

علاوه بر این، بحث‌هایی در کنگره آمریکا درباره قانون آزادسازی عراق از نفوذ ایران مطرح شده است که توسط اعضای جمهوری‌خواه مانند جو ویلسون و جیمی پانتا در سال ۲۰۲۵ پیشنهاد شد. این پیشنهاد به دنبال کاهش “نفوذ” ایران از طریق اعمال تحریم‌ها بر نهادهای دوست ایران، تضعیف گروه‌های مقاومت که به‌طور مستقل از ایران عمل می‌کنند، و توقف حمایت آمریکا از دولت عراق مگر اینکه تعهد به کاهش این نفوذ ادعایی نشان دهد، است.

بر اساس گزارش‌های رسانه‌ای آمریکایی، این پیشنهاد به‌عنوان تلاشی برای طبقه‌بندی گروه‌های عراقی به‌عنوان سازمان‌های تروریستی دیده می‌شود که ممکن است روابط ایران و عراق را پیچیده‌تر کرده و تنش‌های سیاسی را افزایش دهد. با این حال، کنگره هنوز این قانون را تصویب نکرده و در مرحله پیشنهاد باقی مانده است، که نشان‌دهنده اختلاف‌نظر درباره سودمندی آن است.

•تنوع‌بخشی به منابع انرژی: عراق می‌تواند سرمایه‌گذاری در انرژی تجدیدپذیر، مانند انرژی خورشیدی و مزارع بادی، را با همکاری ایران و سایر کشورها تسریع کند تا وابستگی به گاز ایران را کاهش دهد و تأثیر تحریم‌ها را کم کند.

•توسعه مکانیزم‌های تجاری جایگزین: ایران و عراق می‌توانند از ارزهای محلی یا مبادله کالا در تجارت استفاده کنند، همان‌طور که ایران با کشورهای دیگر انجام داده، تا محدودیت‌های سیستم بانکی بین‌المللی را دور بزنند.

•تقویت همکاری منطقه‌ای: دو کشور می‌توانند با کشورهایی مانند روسیه و چین در چارچوب سازمان‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای همکاری کنند تا سیستم‌های اقتصادی مستقل از تحریم‌های آمریکا توسعه دهند.

•سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مشترک: تکمیل پروژه‌هایی مانند راه‌آهن بصره-شلمچه، با تضمین تأمین مالی منطقه‌ای، برای تقویت استقلال اقتصادی.

•دیپلماسی منطقه‌ای: ایران و عراق می‌توانند از طریق متحدان منطقه‌ای برای کاهش تحریم‌ها فشار بیاورند، با تمرکز بر تأثیر انسانی آنها بر مردم عراق.
این استراتژی‌ها می‌توانند از همکاری اقتصادی حمایت کرده، تأثیر تحریم‌ها را کاهش دهند، و همبستگی منطقه‌ای و دفاع از مسئله فلسطین را از طریق هدایت منابع به مسائل انسانی تقویت کنند.

همکاری اقتصادی بین ایران و عراق الگویی پیشرو برای تبدیل چالش‌های منطقه‌ای به فرصت‌هایی برای توسعه و ثبات است. از طریق پروژه‌های مشترک در انرژی، زیرساخت‌ها و گردشگری مذهبی، دو کشور استقلال اقتصادی خود را تقویت کرده و نفوذ خارجی نامطلوب را کاهش می‌دهند. زیارت اربعین، با ابعاد اقتصادی و انسانی‌اش، نمونه‌ای زنده از قدرت همکاری در تقویت پیوندها بین دو ملت است.

با وجود تحریم‌های آمریکا و پیشنهادهایی مانند قانون آزادسازی عراق، دو کشور می‌توانند با استراتژی‌های اقتصادی و دیپلماتیک نوآورانه بر این چالش‌ها غلبه کنند. این همکاری نباید صرفاً به توافق‌نامه‌های تجاری محدود شود، بلکه باید به استراتژی جامعی تبدیل شود که از مسئله فلسطین حمایت کرده، همزیستی مسالمت‌آمیز را تقویت کند، و آینده‌ای منطقه‌ای مبتنی بر همبستگی را پایه‌گذاری کند.

در این راستا، سایر کشورهای عربی می‌توانند از این الگو الهام بگیرند و به ایران و عراق در ساختن منطقه‌ای شکوفا، به دور از تلاش‌های عادی‌سازی که به برنامه‌های خارجی خدمت می‌کنند، بپیوندند. مسیر ثبات از همکاری منطقه‌ای می‌گذرد، و ایران و عراق با اطمینان و خوش‌بینی این مسیر را رهبری می‌کنند.