سوریه پس از سقوط بشار اسد: تحول در روابط منطقه‌ای و فرصت‌های جدید برای ایران
نجاح محمد علی، روزنامه‌نگار محقق در امور ایران و منطقه؛
با سقوط رژیم بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، در اواخر سال 2024، منطقه وارد مرحله‌ای جدید از تحولات ژئوپلیتیک شد که سایه‌ای بر روابط منطقه‌ای ایران، به‌ویژه با دمشق که بیش از چهار دهه با آن پیوند داشت، افکند. اگرچه این تحولات در ظاهر تهدیدی مستقیم برای نفوذ تهران به نظر می‌رسد، اما در باطن فرصت‌های استراتژیکی را در بر دارد، مشروط بر اینکه به‌خوبی بهره‌برداری شوند.
1. از اتحاد اعتقادی به واقعیتی در حال تحول
از زمان پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1979، تهران و دمشق اتحادی استراتژیک و عمیق برقرار کردند که پس از آغاز بحران سوریه در سال 2011 استحکام بیشتری یافت. ایران حمایت گسترده‌ای از رژیم اسد ارائه کرد که شامل تأمین مالی، آموزش، حضور نظامی و پشتیبانی لجستیکی بود و طبق برآوردهای غیررسمی، بیش از 50 میلیارد دلار هزینه در بر داشت. اما سقوط دمشق در دسامبر 2024 و به قدرت رسیدن دولت انتقالی به رهبری احمد الشرع، جهت‌گیری‌های پایتخت سوریه را دگرگون کرد. الشرع، سوریه را «گروگان طمع‌های منطقه‌ای» توصیف کرد که اشاره‌ای غیرمستقیم به حضور ایران بود. تهران این اظهارات را خیانت به شراکتی بیش از 45 ساله دانست که محور آن حمایت از فلسطین و مقاومت در راستای آرمان فلسطین بود.
2. چالش‌های ایران در سوریه جدید
الف) بازآرایی سیاسی
دولت انتقالی جدید سوریه، با حمایت آنکارا و چند پایتخت عربی، سیاستی خارجی متفاوت را ترسیم کرد و با بهانه «بی‌طرفی» نسبت به محورهای منطقه‌ای، از ایران خواست تا نیروهای خود را به‌طور کامل خارج کند. همچنین، رژیم صهیونیستی عملیات «سهم باشان» را در جنوب سوریه آغاز کرد تا ساختار دفاعی این کشور را نابود کند، که این امر پیچیدگی اوضاع را به زیان محور مقاومت به رهبری تهران افزایش داد.
ب) بازتاب‌های داخلی در ایران
در داخل ایران، بحث‌هایی درباره سودمندی هزینه‌های هنگفت در پرونده سوریه در سایه تحریم‌های اقتصادی غیرقانونی بالا گرفت. نمایندگان مجلس خواستار حسابرسی از «کمیته سوریه» شدند، در حالی که شخصیت‌های برجسته سپاه پاسداران از «سرمایه‌گذاری استراتژیک» در این کشور دفاع کردند.
3. فرصت‌های استراتژیک: ایران اکنون چه می‌تواند انجام دهد؟
الف) دیپلماسی اقتصادی به جای نفوذ نظامی
تجربه ایران در عراق الگویی مناسب برای تکرار در سوریه است، از طریق تقویت همکاری اقتصادی و گسترش مبادلات با ارزهای محلی. ایران می‌تواند نقش کلیدی در بازسازی زیرساخت‌ها، با تمرکز بر بخش‌های انرژی و زیرساخت، ایفا کند. با این حال، چالش‌هایی مانع بازگشت ایران به سوریه از دروازه اقتصادی است.
ب) نقش حرم حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در تقویت روابط
حرم حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) در دمشق، پیش و پس از سقوط رژیم اسد، نمادی دینی و فرهنگی محوری در روابط ایران و سوریه بوده و نقطه تلاقی معنوی و اجتماعی است که پیوندهای مردمی دو کشور را تقویت کرده است. در طول بحران سوریه (2011-2024)، ایران نقش برجسته‌ای در حفاظت از این حرم مقدس در برابر حملات گروه‌های افراطی ایفا کرد که چهره‌اش را به‌عنوان حامی اماکن مقدس اسلامی تثبیت کرد و سالانه میلیون‌ها زائر ایرانی را جذب نمود، امری که به تقویت گردشگری مذهبی و مبادلات اقتصادی کمک کرد.
پس از سقوط اسد در دسامبر 2024 و با تغییر صحنه سیاسی در سوریه، حرم حضرت زینب می‌تواند به‌عنوان پلی برای بازسازی روابط با دولت جدید سوری عمل کند. ایران با تمرکز بر پروژه‌های بازسازی منطقه اطراف حرم، ارائه کمک‌های بشردوستانه و سازمان‌دهی مراسم دینی مشترک، می‌تواند حضور فرهنگی خود را بدون برانگیختن حساسیت‌های سیاسی تقویت کند. همچنین، تهران می‌تواند با سازمان‌های منطقه‌ای، مانند سازمان همکاری اسلامی، برای راه‌اندازی ابتکارات بازسازی حرم همکاری کند که کانال‌های گفت‌وگو با دمشق را گشوده و اعتماد را بازسازی می‌کند. این رویکرد فرهنگی-اقتصادی، با پشتیبانی دیپلماسی انعطاف‌پذیر، می‌تواند نفوذ ایران را در سوریه جدید حفظ کرده و پیوندهای مردمی و اقتصادی بین دو کشور را تقویت کند.
ج) موضع دیپلماتیک ایران و چشم‌انداز همکاری با سوریه جدید
پس از سقوط اسد، ایران اصول اساسی موضع خود نسبت به رژیم جدید سوری را مشخص کرد که شامل حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی سوریه، تضمین حق مردم سوریه برای تعیین سرنوشت خود بدون دخالت خارجی، جلوگیری از تبدیل شدن سوریه به پناهگاه امن برای تروریسم و تشکیل دولتی فراگیر با مشارکت همه اقشار جامعه سوری است. تهران دخالت پیشین خود در سوریه را پاسخ به درخواست رسمی دولت مشروع برای مبارزه با تروریسم و با هدف جلوگیری از فروپاشی دولت سوری توجیه کرد و به ارتباط غیرمستقیم خود با مخالفان از طریق روند آستانه اشاره نمود.
ایران آمادگی خود را برای همکاری با دمشق جدید، مشروط به رفتار دولت انتقالی، اعلام کرد و بر تعهد خود به ادامه رایزنی با طرف‌های منطقه‌ای برای حمایت از امنیت و ثبات در سوریه به‌عنوان کشوری محوری در غرب آسیا تأکید کرد. این اصول دیپلماتیک می‌توانند با ابتکارات فرهنگی، مانند بازسازی حرم حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) و برگزاری مراسم دینی مشترک، ادغام شوند تا گفت‌وگو با دمشق تقویت شده و اعتماد بر پایه‌های معنوی و مردمی بازسازی شود. این رویکرد انعطاف‌پذیری ایران در مواجهه با تحولات را نشان داده و منافع استراتژیک آن را در منطقه حفظ می‌کند.
د) کریدورهای جدید برای اتصال منطقه‌ای
پروژه «کریدور شمال-جنوب» فرصتی برای ایران است تا بنادر جنوبی خود را به سواحل مدیترانه‌ای سوریه، به‌ویژه بندر لاذقیه، متصل کند. این مسیر هزینه‌های حمل‌ونقل را 20 درصد و زمان انتقال را 40 درصد کاهش می‌دهد.
هـ) میانجی‌گری انعطاف‌پذیر از طریق شرکای منطقه‌ای
قطر و عمان، با روابط متعادل خود، می‌توانند نقش میانجی را در بازسازی روابط ایران و سوریه جدید ایفا کنند. میانجی‌گری می‌تواند شامل مسائل امنیتی، اقتصادی و حتی فرهنگی باشد، به‌گونه‌ای که منافع هر دو طرف را بدون درگیری حفظ کند.
و) حمایت از محور مقاومت از طریق مسیرهای جایگزین
با کاهش نقش ایران در دمشق، تهران می‌تواند حضور خود را در عراق و لبنان تقویت کند، از طریق تثبیت گروه‌های مقاومت و استحکام خطوط پشتیبانی برای حزب‌الله. نقش ایران در بغداد با چالش‌های جدی و تلاش برخی نیروهای سیاسی برای تضعیف آن مواجه است و باید با همکاری اقتصادی و تجاری بیشتر تقویت شود تا نقطه اتکایی مهم برای مهار تبعات خروج از صحنه سوریه ایجاد کند.
4. بازتعریف اتحادها
سقوط رژیم اسد لزوماً به معنای از دست دادن سوریه برای ایران نیست. این مرحله می‌تواند فرصتی برای بازترسیم خطوط نفوذ و تبدیل رابطه از اتحادی اعتقادی و پرهزینه به شراکتی اقتصادی و منطقی باشد. موفقیت ایران در این امر نیازمند تحولی استراتژیک از ابزارهای قدرت سخت به دیپلماسی هوشمند و بهره‌گیری از انعطاف‌پذیری است که تهران پیش‌تر در مدیریت بحران‌های مشابه نشان داده است. ایران همچنان از ظرفیت لجستیکی قوی در عراق و لبنان برخوردار است که می‌تواند به‌عنوان جایگزینی موقت برای سوریه عمل کند. کارشناسان اقتصادی معتقدند که بازگشایی بازارهای سوری به روی کالاهای ایرانی می‌تواند بخشی از خسارات سیاسی را جبران کند، به‌ویژه اگر این امر تحت چتر همکاری سه‌جانبه با روسیه انجام شود.
در پایان، صحنه در حال تغییر سوریه پس از سقوط اسد نشان می‌دهد که ایران، با بهره‌مندی از تجربه دیپلماتیک و انعطاف‌پذیری استراتژیک، قادر است چالش‌ها را به فرصت‌هایی نویدبخش تبدیل کند. از طریق سرمایه‌گذاری در همکاری اقتصادی، تقویت پیوندهای فرهنگی از طریق حرم حضرت زینب (سلام‌الله‌علیها) و اتخاذ رویکرد دیپلماتیک منعطف، تهران می‌تواند روابط خود با دمشق جدید را بازآرایی کند، در حالی که نقش محوری خود در محور مقاومت را حفظ می‌کند. موفقیت در این مسیر نه‌تنها جایگاه ایران را تقویت می‌کند، بلکه به ساخت منطقه‌ای باثبات‌تر و متعادل‌تر، به دور از سلطه خارجی، کمک خواهد کرد و سوریه جدید را به شریکی استراتژیک در چشم‌انداز ایران برای آینده غرب آسیا تبدیل می‌کند.
