تأثیر تحریم‌ها و نوسانات نرخ ارز بر کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و راهکارهای مقابله با چالش‌ها
دکتر سید محسن میرصدری، رئیس کمیسیون کسب و کارهای نوین و دانش بنیان اتاق ایران
مقدمه
کسب‌وکارهای دانش‌بنیان، به عنوان موتور محرک اقتصاد دانش‌محور، نقشی حیاتی در توسعه فناوری و نوآوری ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها که در حوزه‌های متعدد مانند فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری، تجهیزات پیشرفته صنعتی و پزشکی فعالیت دارند، با تکیه بر تحقیق و توسعه و نیروی انسانی متخصص، محصولات و خدماتی مبتنی بر فناوری‌های نوین ارائه می‌دهند. با این حال، تحریم‌های اقتصادی و نوسانات نرخ ارز در سال‌های اخیر نه‌تنها چالش‌های متعددی را برای این شرکت‌ها ایجاد کرده‌اند، بلکه رشد آن‌ها را به‌شدت کند کرده و هزینه‌های عملیاتی را به میزان قابل‌توجهی افزایش داده‌اند.
چالش‌های ناشی از تحریم‌ها برای شرکت‌های دانش‌بنیان
تحریم‌های ظالمانه اقتصادی، بدون شک یکی از بزرگ‌ترین موانع بر سر راه پیشرفت شرکت‌های دانش‌بنیان بوده و تأثیرات منفی عمیقی بر فعالیت‌های آن‌ها گذاشته است. برخی از مهم‌ترین این چالش‌ها عبارتند از:
- دشواری در تأمین مواد اولیه و تجهیزات تخصصی: بسیاری از تجهیزات و مواد اولیه مورد نیاز این شرکت‌ها از خارج وارد می‌شود. تحریم‌ها باعث شده که تأمین این اقلام با موانع جدی مواجه شود، هزینه‌های خرید افزایش یابد و در برخی موارد، دسترسی به برخی از فناوری‌های کلیدی عملاً غیرممکن شود.
- افزایش هزینه‌های عملیاتی و کاهش سودآوری: تحریم‌ها باعث افزایش هزینه‌های تولید، واردات و حتی حمل‌ونقل شده‌اند. بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان مجبورند مواد اولیه و تجهیزات را از مسیرهای غیرمستقیم و با هزینه‌های گزاف تأمین کنند، که این امر نه‌تنها بر قیمت نهایی محصولات تأثیر گذاشته، بلکه توان رقابتی این شرکت‌ها را نیز کاهش داده است.
- مشکلات جدی در نقل‌وانتقال مالی: یکی از اساسی‌ترین مشکلات ناشی از تحریم‌ها، محدودیت‌های بانکی و ارزی است. قطع ارتباط سیستم بانکی ایران با شبکه‌های مالی بین‌المللی، امکان دریافت و پرداخت‌های ارزی را دشوار و پرهزینه کرده است. بسیاری از شرکت‌ها برای دریافت پول از مشتریان خارجی یا پرداخت هزینه خرید مواد اولیه، مجبور به استفاده از واسطه‌ها و روش‌های پیچیده هستند که علاوه بر افزایش ریسک، هزینه‌های اضافی به آن‌ها تحمیل می‌کند.
- محدودیت در همکاری‌های علمی و بین‌المللی: رشد و توسعه فناوری به‌شدت وابسته به تعاملات علمی، تحقیقاتی و سرمایه‌گذاری‌های بین‌المللی است. تحریم‌ها شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی را از بسیاری از نمایشگاه‌های علمی و صنعتی، فرصت‌های تبادل فناوری و جذب سرمایه‌گذار خارجی محروم کرده‌اند که این امر روند توسعه و نوآوری را به‌شدت کند کرده است.
- محدودیت دسترسی به پلتفرم‌های علمی و تجاری بین‌المللی: بسیاری از پلتفرم‌های بین‌المللی که در زمینه تبادل دانش، فناوری و تجارت فعالیت دارند، دسترسی شرکت‌های ایرانی را مسدود کرده‌اند. این امر موجب شده که این شرکت‌ها از دسترسی به منابع ارزشمند علمی، بازارهای بین‌المللی و فرصت‌های تجاری نوآورانه محروم شوند.
نوسانات نرخ ارز و چالش‌های آن
علاوه بر تحریم‌ها، نوسانات نرخ ارز نیز مشکلات متعددی برای شرکت‌های دانش‌بنیان به همراه داشته است. برخی از مهم‌ترین آثار منفی این نوسانات عبارتند از:
- افزایش هزینه‌های تولید: بسیاری از مواد اولیه، تجهیزات آزمایشگاهی و قطعات فنی مورد نیاز این شرکت‌ها از طریق واردات تأمین می‌شود. افزایش ناگهانی نرخ ارز، هزینه‌های خرید این اقلام را چند برابر کرده و سودآوری این کسب‌وکارها را کاهش داده است.
- اختلال در برنامه‌ریزی مالی: نوسانات شدید ارز، پیش‌بینی هزینه‌های آینده را برای شرکت‌های دانش‌بنیان دشوار کرده و تعیین قیمت نهایی محصولات را با چالش‌های جدی مواجه ساخته است. این موضوع باعث افزایش ریسک سرمایه‌گذاری و کاهش ثبات مالی این شرکت‌ها شده است.
- کاهش قدرت خرید مشتریان داخلی: افزایش قیمت‌ها در اثر جهش نرخ ارز، موجب کاهش قدرت خرید مشتریان داخلی شده است. این امر تقاضا برای محصولات و خدمات دانش‌بنیان را کاهش داده و برخی از این شرکت‌ها را به مرز ورشکستگی کشانده است.
- چالش‌های صادراتی: اگرچه افزایش نرخ ارز می‌تواند فرصت‌هایی را برای صادرات ایجاد کند، اما در عمل، تحریم‌ها و مشکلات انتقال پول، بسیاری از این فرصت‌ها را از بین برده‌اند. شرکت‌های دانش‌بنیان برای دریافت درآمدهای ارزی خود با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند که گاهی حتی صادرات را به اقدامی پرریسک و غیرقابل‌توجیه تبدیل می‌کند.
راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با چالش‌ها
برای کاهش اثرات مخرب تحریم‌ها و نوسانات ارزی، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:
- ایجاد مشوق‌های مالی و حمایتی از سوی دولت: ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت، کاهش تعرفه‌های گمرکی برای تجهیزات تخصصی و حمایت از تولید داخلی می‌تواند بخشی از فشار مالی را از دوش شرکت‌های دانش‌بنیان بردارد.
- توسعه تعاملات منطقه‌ای: تمرکز بر بازارهای آسیایی، آفریقایی و آمریکای لاتین به‌عنوان جایگزین بازارهای غربی، می‌تواند وابستگی به اقتصادهای تحریمی را کاهش دهد.
- بهبود زیرساخت‌های صادراتی و مالی: توسعه سیستم‌های مالی جایگزین، استفاده از ارزهای محلی در مبادلات تجاری و ایجاد پیمان‌های مالی دوجانبه، می‌تواند به کاهش وابستگی به نظام مالی بین‌المللی و رفع مشکلات نقل‌وانتقال پول کمک کند.
- سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه داخلی: تقویت تولید داخلی مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز، کاهش وابستگی به واردات و حمایت از نوآوری‌های بومی می‌تواند راهی پایدار برای مقابله با تحریم‌ها باشد.
- ایجاد راهکارهای نوین مالی و پرداختی: استفاده از فناوری‌های بلاک‌چین و رمزارزها برای نقل‌وانتقال پول، می‌تواند برخی از موانع بانکی را برطرف کند و مسیر جدیدی برای تراکنش‌های مالی ایجاد نماید.
نتیجه‌گیری
تحریم‌های اقتصادی و نوسانات نرخ ارز، تأثیری مخرب و عمیق بر شرکت‌های دانش‌بنیان گذاشته‌اند. این چالش‌ها نه‌تنها هزینه‌های آن‌ها را افزایش داده، بلکه مسیر رشد و توسعه آن‌ها را نیز به‌شدت کند کرده است. با این وجود، با اتخاذ استراتژی‌های مناسب و حمایت‌های هدفمند، می‌توان این چالش‌ها را تا حدی مدیریت کرد و مسیر را برای توسعه فناوری و نوآوری هموار ساخت. بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی، افزایش تعاملات منطقه‌ای و استفاده از راهکارهای مالی نوین، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به تقویت تاب‌آوری شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کند.
