توانمندسازی بانوان و گروه‌های آسیب‌پذیر در فرآیند توسعه

سپیده باهران، فعال در امور تجارت بین الملل

۱. مقدمه

توسعه پایدار بدون مشارکت عادلانه تمامی اقشار جامعه امکان‌پذیر نیست. زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر (از جمله اقلیت‌های قومی، معلولان و افراد دارای وضعیت اقتصادی نامناسب) در بسیاری از جوامع با چالش‌های متعددی مواجه‌اند که مانع از نقش‌آفرینی آنان در توسعه می‌شود (Sen, 1999). توانمندسازی این گروه‌ها نه تنها به بهبود وضعیت فردی آنان کمک می‌کند، بلکه تأثیرات مثبتی بر رشد اقتصادی، بهبود کیفیت زندگی و کاهش نابرابری‌ها دارد (Kabeer, 2005).

صدای سما

مفهوم توانمندسازی

توانمندسازی فرایندی است که طی آن افراد به دانش، مهارت‌ها و فرصت‌هایی دست می‌یابند که آن‌ها را قادر به مشارکت در تصمیم‌گیری‌ها و بهره‌مندی از حقوق خود می‌کند (Malhotra & Schuler, 2005). این مفهوم دارای ابعاد مختلفی است، از جمله: توانمندسازی اقتصادی شامل دسترسی به منابع مالی، اشتغال و فرصت‌های اقتصادی، توانمندسازی اجتماعی شامل پذیرش و مشارکت در اجتماع، توانمندسازی سیاسی شامل حضور در ساختارهای تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری، توانمندسازی فرهنگی و آموزشی شامل دسترسی به آموزش، آگاهی‌بخشی و تغییر نگرش‌های اجتماعی.

عوامل متعددی مانع از تحقق توانمندسازی این گروه‌ها می‌شود، از جمله:

• موانع اقتصادی: شکاف جنسیتی در دستمزدها، فرصت‌های شغلی محدود و فقر اقتصادی (World Bank, 2020)
• موانع اجتماعی و فرهنگی: کلیشه‌های جنسیتی، نابرابری‌های حقوقی و هنجارهای سنتی (Kabeer, 2005)
• موانع حقوقی: قوانین تبعیض‌آمیز در زمینه مالکیت، ارث، ازدواج و مشارکت سیاسی (CEDAW, 2019)
• موانع آموزشی: دسترسی کمتر زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر به آموزش با کیفیت (UNESCO, 2021)

برای رفع این موانع و تحقق توانمندسازی، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:

اصلاح قوانین تبعیض‌آمیز: کشورها باید قوانینی مانند قوانین مالکیت، ارث، ازدواج و طلاق را به گونه‌ای اصلاح کنند که به برابری جنسیتی احترام بگذارند و از زنان در برابر خشونت و تبعیض محافظت کنند (CEDAW, 2019).
• تشویق به حضور زنان در عرصه‌های تصمیم‌گیری: ایجاد قوانینی که مشارکت زنان در سیاست و اقتصاد را تسهیل کند، به‌ویژه در حوزه‌های مدیریتی و رهبری (UN Women, 2021).

برنامه‌های آموزشی و مهارت‌آموزی: ارائه آموزش‌های حرفه‌ای و فنی به زنان برای توانمندسازی اقتصادی آن‌ها و افزایش اشتغال‌پذیری (World Bank, 2020).
• تشویق به تحصیل در رشته‌های فنی و مهندسی: ترویج آموزش دختران در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM)، که امکان دسترسی به شغل‌های با درآمد بالا را برای زنان فراهم می‌کند (OECD, 2018).

قوانین و سیاست‌های حمایت از زنان در برابر خشونت: تدوین و اجرای قوانینی که از زنان در برابر خشونت خانگی و اجتماعی حمایت کند و مجازات‌های سنگینی برای عاملان خشونت تعیین کند (World Health Organization, 2020).

صدای سما

تأثیر توانمندسازی بر توسعه اجتماعی و اقتصادی: تحقیقات نشان داده‌اند که توانمندسازی زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار منجر می‌شود. به‌عنوان مثال:

• افزایش نرخ اشتغال و بهره‌وری اقتصادی : نرخ اشتغال به درصد افراد شاغل از کل جمعیت در سن کار یک کشور اشاره دارد. افزایش نرخ اشتغال به معنای ورود تعداد بیشتری از افراد به بازار کار است که می‌تواند تأثیر مثبتی بر رشد اقتصادی داشته باشد (World Bank, 2020).

  بهره‌وری اقتصادی میزان تولید یا ارزش افزوده‌ای است که هر واحد نیروی کار یا سرمایه ایجاد می‌کند. این شاخص معمولاً بر اساس تولید ناخالص داخلی (GDP) به ازای هر ساعت کار یا هر نیروی کار سنجیده می‌شود. افزایش بهره‌وری اقتصادی نشان‌دهنده استفاده بهینه‌تر از منابع و فناوری‌های پیشرفته‌تر در فرآیندهای تولیدی است (OECD, 2018).

• کاهش فقر و نابرابری : فقر به وضعیتی اشاره دارد که در آن افراد یا خانوارها توانایی تأمین نیازهای اساسی زندگی خود، از جمله غذا، مسکن، بهداشت و آموزش، را ندارند. فقر معمولاً به دو دسته “مطلق” و “نسبی” تقسیم می‌شود. فقر مطلق زمانی است که درآمد یا منابع فرد به قدری کم است که او قادر به تأمین حداقل‌های زندگی نباشد، در حالی که فقر نسبی به مقایسه درآمد افراد با دیگران در جامعه مربوط می‌شود (World Bank, 2020).

  نابرابری اجتماعی به تفاوت‌های عمده در دسترسی به منابع، فرصت‌ها و حقوق بین گروه‌های مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی اشاره دارد. نابرابری می‌تواند در زمینه‌های مختلفی از جمله درآمد، آموزش، بهداشت و مشارکت اجتماعی وجود داشته باشد. این تفاوت‌ها می‌توانند موجب شکاف‌های عمیق در جوامع شوند و مانع از رشد و پیشرفت آن‌ها گردند (OECD, 2018).

• افزایش سطح آموزش و بهداشت خانواده‌ها: مطالعات نشان داده‌اند که آموزش افراد به ویژه در کشورهای در حال توسعه به کاهش فقر، ارتقاء فرصت‌های شغلی و بهبود وضعیت اقتصادی خانوارها کمک می‌کند. طبق گزارش World Bank (2018)، افزایش دسترسی به آموزش باعث افزایش درآمد خانوارها می‌شود و این موضوع به بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی آنها کمک می‌کند. به‌ویژه در مورد زنان، آموزش می‌تواند به توانمندسازی آنها و مشارکت بیشتر در تصمیم‌گیری‌های اقتصادی و اجتماعی منجر شود (Duflo, 2012).

بر اساس گزارش World Health Organization (WHO, 2020)، بهبود دسترسی به خدمات بهداشتی و ارتقاء سطح بهداشت عمومی باعث کاهش هزینه‌های درمانی و کاهش از دست رفتن روزهای کاری به علت بیماری می‌شود، که این به نوبه خود بهره‌وری اقتصادی را افزایش می‌دهد.

• بهبود مشارکت مدنی و سیاسی زنان در جامعه : مشارکت سیاسی و مدنی زنان از جنبه‌های مختلفی اهمیت دارد. این مشارکت می‌تواند به توسعه دموکراسی، ارتقای حقوق بشر، و کاهش نابرابری‌های جنسیتی کمک کند. در جوامعی که زنان به‌طور فعال در فرآیندهای سیاسی و اجتماعی شرکت می‌کنند، عدالت اجتماعی، شفافیت و تصمیم‌گیری‌های عادلانه‌تر در دستور کار قرار می‌گیرد (UN Women, 2020).

صدای سما

۶. نتیجه‌گیری

توانمندسازی زنان و گروه‌های آسیب‌پذیر، نه‌تنها یک ضرورت اخلاقی و حقوق بشری است، بلکه یکی از عوامل کلیدی در توسعه پایدار جوامع محسوب می‌شود. دولت‌ها، سازمان‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها نقش مهمی در رفع موانع و ایجاد فرصت‌های برابر برای این گروه‌ها دارند. برای دستیابی به توسعه پایدار، باید سیاست‌های جامع و چندبُعدی در زمینه توانمندسازی به کار گرفته شود.