جهان در یک قاب «فرهنگها در عصر همگرایی جهانی»

حمیده مولائی، مدیرمسئول

در دنیای امروز، همگرایی جهانی به‌واسطه گسترش فناوری، رسانه‌های دیجیتال، ارتباطات سریع و تبادل اقتصادی، مرزهای میان فرهنگ‌ها را بیش از هر زمان دیگری محو کرده است. جهانی‌شدن نه‌تنها به جریان کالاها و خدمات شتاب بخشیده، بلکه به اشتراک‌گذاری ایده‌ها، ارزش‌ها و هویت‌های فرهنگی نیز شدت داده است. فرهنگ‌ها که روزگاری در چارچوب مرزهای جغرافیایی محدود بودند، اکنون در یک میدان وسیع جهانی به تعامل و تبادل با یکدیگر می‌پردازند.

این همگرایی جهانی به خلق فرصت‌ها و چالش‌های بی‌سابقه‌ای منجر شده است. از یک سو، تعاملات فرهنگی می‌توانند به تنوع، خلاقیت و گسترش درک متقابل میان ملت‌ها منجر شوند و باعث شوند انسان‌ها خود را بخشی از یک جامعه جهانی بدانند. از سوی دیگر، این فرآیند می‌تواند به یکپارچگی بیش از حد و تهدید فرهنگ‌های محلی و سنتی بیانجامد، یا حتی منجر به مقاومت‌هایی در برابر نفوذ فرهنگ‌های غالب شود.

عصر همگرایی جهانی، جایی است که فرهنگ‌ها نه‌تنها با یکدیگر مواجه می‌شوند، بلکه بازتعریف و بازسازی می‌شوند. در این مسیر، پرسش‌هایی اساسی مطرح می‌شود: آیا این همگرایی به زوال تنوع فرهنگی منجر خواهد شد یا به ایجاد فرهنگ‌های ترکیبی و غنی‌تر کمک می‌کند؟ آیا فرهنگ‌های محلی می‌توانند در این مسیر بقا یابند و خود را با تغییرات سازگار کنند؟ این مقدمه، بستری برای بررسی عمیق‌تر نقش فرهنگ‌ها در جهانی همگرا و پیامدهای این تعاملات بر هویت‌های محلی و جهانی است.

نظریه جهانی‌شدن فرهنگی¹ به بررسی فرآیندهایی می‌پردازد که از طریق آن‌ها فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان تحت تأثیر یکدیگر قرار گرفته و به یکدیگر نزدیک‌تر می‌شوند. این نظریه توضیح می‌دهد که چگونه جریان‌های جهانی اطلاعات، رسانه‌ها، فناوری، تجارت و مهاجرت باعث تغییر، همگونی یا مقاومت در برابر فرهنگ‌های محلی می‌شوند.

جهانی‌شدن فرهنگی به جریان‌های فراملی اشاره دارد که از طریق پنج فضای اصلی: جابجایی افراد، انتقال فناوری، جریان سرمایه، انتقال اطلاعات و رسانه‌ها، جریان ایدئولوژی‌ها، فرهنگ‌ها را منتقل و بازسازی می‌کند. این فرآیند به‌طور غیرخطی عمل می‌کند و موجب گسترش، ترکیب و بازتعریف فرهنگ‌ها در سطح جهانی می‌شود. Appadurai, A. (1996)

جهانی‌شدن فرهنگی فرآیندی است که از طریق آن تعاملات بین‌المللی، فرهنگ‌ها را به هم نزدیک‌تر کرده و در عین حال، به تقویت هویت‌های محلی و بومی نیز کمک می‌کند. این فرآیند همزمان هم به استانداردسازی فرهنگی و هم به بازگشت به فرهنگ‌های محلی منجر می‌شود. Giddens, A. (1990)

جهانی‌شدن فرهنگی فرآیندی است که در آن، فرهنگ‌های مختلف در سطح جهانی از طریق رسانه‌ها، فناوری و مهاجرت به یکدیگر پیوند می‌خورند. این فرآیند می‌تواند به همگن‌سازی فرهنگی یا ایجاد مقاومت‌های فرهنگی منجر شود. Hall, S. (1991)

عوامل مؤثر بر جهانی‌شدن فرهنگی
*پیشرفت‌های تکنولوژیک به‌ویژه در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ² ،رسانه‌های اجتماعی، اینترنت، تلویزیون‌های ماهواره‌ای، و سایر فناوری‌ها، باعث دسترسی سریع به فرهنگ‌ها و اطلاعات مختلف شده‌اند و این امر به گسترش فرهنگ‌ها کمک می‌کند.
*فرآیند جهانی‌شدن اقتصادی که با افزایش تجارت بین‌المللی، جابجایی سرمایه‌ها، و تعاملات اقتصادی بین کشورها همراه است، باعث گسترش فرهنگ‌ها نیز می‌شود. برندهایی مثل مک‌دونالد، کوکا کولا، و اپل که در سراسر جهان شناخته شده‌اند، علاوه بر تأثیر اقتصادی خود، نمادهایی از فرهنگ مصرف‌گرایی و جهانی‌شدن فرهنگی هستند.
* مهاجرت افراد از یک کشور به کشور دیگر، چه به‌طور موقت و چه دائمی، باعث انتقال و تبادل فرهنگ‌ها و ارزش‌های مختلف می‌شود. در کشورهای چندفرهنگی مانند ایالات متحده و کانادا گروه‌های مختلف مهاجر فرهنگ‌ها و سنت‌های خود را حفظ کرده و در عین حال با فرهنگ بومی تعامل دارند.
* رسانه‌های جمعی و صنعت سرگرمی (سینما، موسیقی، تلویزیون) تأثیر زیادی در جهانی‌شدن فرهنگی دارند. فیلم‌ها، سریال‌ها، و موسیقی‌های پاپ می‌توانند مرزهای ملی را شکسته و ایده‌ها و ارزش‌های فرهنگی را به سراسر جهان منتقل کنند.
*گسترش سیستم‌های آموزشی و نهادهای فرهنگی مانند دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی باعث انتقال دانش و فرهنگ‌های مختلف به سایر نقاط دنیا می‌شود. برنامه‌های آموزشی بین‌المللی و تبادل دانشجو به‌ویژه در مقاطع تحصیلات عالی، به گسترش جهانی‌شدن فرهنگی کمک می‌کنند. بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا (مثل دانشگاه‌های آکسفورد، هاروارد، و کمبریج) میزبان دانشجویان بین‌المللی هستند که فرهنگ‌های مختلف را به داخل و خارج از این مراکز علمی منتقل می‌کنند.
* سیاست‌های دولتی و دیپلماسی فرهنگی نیز بر جهانی‌شدن فرهنگی تأثیرگذار است. دیپلماسی فرهنگی که توسط کشورها برای ترویج زبان، هنر، و فرهنگ خود در سایر نقاط جهان استفاده می‌شود، به تبادل فرهنگی و جهانی‌شدن آن کمک می‌کند.
*هنر و ادبیات به‌ویژه از طریق ترجمه آثار و مشارکت هنرمندان در صحنه‌های جهانی، نقش مهمی در جهانی‌شدن فرهنگی دارند. هنرهای تجسمی، موسیقی، و ادبیات به‌عنوان زبان‌های جهانی فرهنگ‌ها را در سطح جهانی منتقل می‌کنند.
*نهادهای بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، یونسکو و سازمان‌های غیردولتی به‌ویژه در زمینه‌های حقوق بشر، آموزش وفرهنگ، نقشی مهم در ترویج فرهنگ‌های مختلف و حفظ تنوع فرهنگی ایفا می‌کنند. یونسکو در پروژه‌هایی مانند “میراث جهانی” سعی در محافظت و ترویج فرهنگ‌ها و آثار فرهنگی ارزشمند در سطح جهانی دارد.

پیامدهای مثبت و منفی جهانی‌شدن فرهنگی

در رابطه با پیامدهای مثبت جهانی‌شدن فرهنگی می توان به این اشاره نمود که دسترسی به فرهنگ‌های دیگر می‌تواند درک متقابل و تعاملات جهانی را تقویت کند. همچنین ترکیب فرهنگ‌ها می‌تواند به شکل‌گیری سنت‌ها و نوآوری‌های جدید منجر شود و جهانی‌شدن فرهنگ‌ها می‌تواند بازارهای جدیدی برای صنایع خلاق ایجاد کند (مانند موسیقی، سینما و مد). ارتباط بین فرهنگ‌ها باعث تبادل ارزش‌ها، ایده‌ها و سنت‌ها شده و تفاهم جهانی را ارتقا می‌دهد. در رابطه با پیامدهای منفی جهانی‌شدن فرهنگی می توان به زوال فرهنگ‌های محلی، استعمار فرهنگی و سلطه کشورهای قدرتمند بر ارزش‌ها و سبک زندگی جوامع دیگر و ایجاد تضادهای فرهنگی نام برد. همچنین بسیاری از جوامع ممکن است به تولیدات و رسانه‌های فرهنگ‌های قدرتمند وابسته شوند مثل سلطه هالیوود بر سینما و تلویزیون جهان. فرهنگ‌های قدرتمندتر به منابع بیشتری برای تبلیغ و گسترش دسترسی دارند، در حالی که فرهنگ‌های کوچکتر ممکن است حاشیه‌نشین شوند. به طور مثال غلبه زبان انگلیسی بر زبان‌های بومی.

جمع‌بندی

نظریه جهانی‌شدن فرهنگی به فرآیند تبادل، ادغام، و مقاومت فرهنگ‌ها در دنیای معاصر می‌پردازد. اگرچه جهانی‌شدن فرهنگی می‌تواند منجر به درک بیشتر میان جوامع شود، اما چالش‌هایی مانند زوال فرهنگ‌های محلی و استعمار فرهنگی نیز همراه آن است. این نظریه تلاش می‌کند تا پیچیدگی این فرآیندها را درک کرده و  پیامدهای مثبت و منفی آن را بررسی کند.

(Cultural Globalization Theory)1

(ICT)2