تحلیل همبستگـی بین کاربری زمین و شبکـه حمل‌ونقل با شکل‌گیری جزایر گرمایی شهری ( نمونـه مـوردی: بخش مرکزی شهر سننـدج)(قسمت اول)
چکیده
رشـــــــد شهرنشینـی در نیـم‌قرن اخیر روندی شتابناک را در پی داشته است. از سویی افزایش جمعیت کره زمین سبب رشـد فضـایی سکونتگاه‌ها شده است. ساخت‌و سازهای انبوه شهری با از بین بردن پوشش گیاهی، ایجاد سطوح غیرقابل نفوذ و استفاده از مصالحی مانند آسفالت و بتن که ظرفیت گرمایی بالایی دارند سبب کاهش تبخیر، تعریق و آزادسازی آرام انرژی جذب شده می‌شوند. از طرفی هندسه شهـری با ایجاد ساختـار سه‌بعدی خاص به وسیله ساختمان‌های مرتفع سبب سکون هوا و کاهش سرعت باد در محدوده شهری می‌شوند.
در ایـن میان مراکز اصلی شهرها، کارخانه‌ها و مراکز صنعتی به یـک جزیـره حـرارتـی تبـدیـل شده‌اند. جـزایر حـرارتی شهـری بـه پدیـده‌ای اطـلاق می‌شـود که در آن دمـای مناطق شهری در مقایسه با مناطق اطراف (روستایی) نمودی آشکار داشته باشد.
این پدیده شهـری با توجه به دگرگونـی هوا و همـراه با افزایش شهرنشینی شدت یافته است. هدف از انجام تحقیق مکان‌یابی جزیره گرمایی شهر سنندج و تعیین نوع ارتباط بین کاربری زمین و شبکه حمل‌ونقل با شدت جزایر گرمایی گردآوری شده است.
بدین منظور از داده‌های دما ( اندازه‌گیری دما در نقاط مختلف محدوده مـورد بررسی در مدت زمـان یک هفتـه در ساعات 8 صبح،12ظهـر، 4 بعدازظهر و 8 شب)، مشخصات شبکه حمل‌ونقل و ویژگی‌های کالبدی استفاده شده است.
نتایج حاصل از تحلیل همبستگـی میان دما، ترافیک و مسـاحت تجاری که با GIS به دست آمده است نشان می‌دهد موقعیت جزیره گرمایی شهر سننـدج در حد فاصل بین معـابر فردوسی، انقلاب، سیدقطب و شهید تعریف (محورهای پاسداران و مولوی را نیز شامل می‌شود)تشکیل‌شده است و هرچه میزان ترافیک و درصد مساحت تجاری در یک معبر بیشتر باشد شدت این پدیده نیز در آن نقـاط بیشتر است.
همچنیـن وجود رابطـه مستقیـم بین کاربری تجـاری و ترافیک را با شدت جــزیـــره گرمـایی در شـهـر سنندج را اثبات می‌کند. علاوه بر این موارد وجود رابطه معکوس بین عرض معابر و همچنین کاربری فضای سبز را با شدت دمای جزایر گرمایی نشان می‌دهد.
مقدمه
روند گستـرش شهرها مهم‌ترین عامـل تغییـر شکل سکـونتگاه‌هـای انسـانی در کشورهـای درحـال‌توسعـه می‌باشد. در این کشورها، شهرها به‌طورمعمول بیش از دو سوم افزایش جمعیت کل را دارا می‌باشند. رشد جمعیت شهرها همواره با تغییراتی در کالبد و محیط‌زیست شهری همراه بوده است.
افـزایش جمعیت در ایران، جاذبه زیـاد شهرها و وجود عوامل دافعـه در روستاها و به‌تبع آن رشـد مهاجرت از روستا به شهرها، باعث تغییرات شگرفی در جمعیت شهرها گردیده است. این افزایش جمعیت باعث افزایش ساخت‌وسازهای شهری به‌خصوص واحدهای مسکونی شده و عوامل ذکر شده به نوبه خود باعث تغییر سایر کاربری‌ها به اراضی ساخته شده می‌شود.
این در حالی است که تغییرات فراوان طی نیم قرن گذشته در سطح زمین، ناشی از فعالیت‌های انسانی از طریق جنگل‌زدایی و توسعه شهرها است. توسعه مناطق شهری موجب تغییر در چشم‌اندازها شده و ساختمـان‌ها، جاده‌هـا و دیگـر زیـرساخت‌ها جایگزیـن زمین‌های باز و پوشش گیاهی گردیده است.
جایگزیـن شدن پـوشش طبیعـی زمین با سنگ‌فـرش، ساختمان‌ها، بتن، آسفالت و دیگر ساخت‌وسازهای شهری، اثرات خنک‌کنندگی سطوح طبیعی را از بین می‌برند. علاوه بر آن، حرارت وسایـل نقلیه، کارخانه‌ها و وسایل تهـویـه هـوا، گرمـای محیـط را افـزایـش و همچنیـن ساختمان‌های بلنـد و خیـابـان‌های بـاریک جریـان هوا را کـاهـش مـی‌دهـنـد و هـوای پـیـرامـون را گـرم و گرم‌تر می‌کنند.
تغییرات ناشی از فعالیت‌های انسانی منجر به شکل‌گیری جزایر حرارتی شهری می‌شوند. پدیده‌ای که به موجب آن مناطق شهری درجه حرارت گرم‌تر از محیط اطراف خود را تجربه می‌کنند. به‌طورکلی جزیره گرمایی شهری نتیجه تأثیرات پیچیده فرایندهای شهری روی اقلیم آن است این فرایندها موجب می‌شود که شهرها به‌وسیله یک توده هوای گرم محصور شوند و در شب به بیش از دو برابر این مقدار می‌رسد.
در این پدیده مرکز شهر نسبت به مناطق روستایی اطرافش بالاترین درجه حرارت را دارد و با دور شـدن از مرکز شهر درجه حرارت و ارتفاع تـوده هوای گرم کاهش می‌یابد به‌طوری‌که در روستاها اثر آن کاملاً محو می‌شود. این پدیده را ازاین‌رو جزیره گرمایی نامیدند،که اگر منحنی‌های هم‌دما در شهر و حومه آن رسم شود خطوط منحنـی شهر را شبیـه جزیره محصـور در آب نشـان می‌دهد(Xie and Zhou, 2015).
جزیره گرمایی موجب تجمع و صعود هوای گرم در مرکز شهر می‌شود.جزیره حرارتی در صبح کاملاً مشخص بوده و در بعدازظهرها به‌تدریج تضعیف می‌گردد به‌طوری‌که در بعدازظهرها زمان وقوع حداکثر دما است. به‌طور نسبی کم و بیش انرژی تشعشع خورشید در تمام سطوح منطقه یکنواخت بـوده، درصورتـی‌که در شب در منـاطـق حاشیـه شهـر بـه علـت تراکـم کمتـر ساختمان‌ها دارای تشعشع بیشتری هستند و درنتیجه بیشتر سرد می‌شوند، حال‌آنکه در مناطقی که دارای تراکم ساختمانی بیشتر هستند، تشعشع شبانه کمتر صورت می‌گیرد و حداقل دما زیاد کاهش نمی‌یابد.
مقایسه الگوهای شهرهای متفاوت، بیانگر این واقعیت است که ساختار جزیره گرمایی شهرها با ویژگی‌های محلی به‌شدت کنترل می‌شود(Pal and Ziaul, 2017). عوامل زیادی در ایجاد جزایر حرارتی شهری دخیل‌اند که به‌طورکلی می‌توان آن‌ها را به دو گروه قابل کنترل و غیرقابل‌کنترل تقسیم کرد.
این عوامل قابل‌کنترل و غیرقابل‌کنترل را می‌توان به‌گونه‌ای دیگر نیز دسته‌بندی کرد:
-1 متغیرهای با تأثیرات موقت، مانند سرعت باد و پوشش ابر و
-2 متغیرهای با تأثیر و پایدار مانند فضاهای سبز، مصالح ساختمانی و عامل دید آسمان و در نهایت
-3 متغیرهای با تأثیرات دوره‌ای یا چرخه‌ای مانند تابش خورشیدی و منابع گرمایی ناشی از فعالیت‌های انسان. به‌طورکلی گرمای تولیدشده در یک سطح، از خورشید به شکل تابش خورشیدی و از صنایع و کارخانه‌های بزرگ، اتومبیل‌ها، سیستم‌های تهویـه هـوا و دیگر منـابـع مربـوط به فعالیت‌های انسانی، ناشی می‌شود. (Touchaei and Wang ,2015).
